Қан мен тер. ІІ кітап

Қан мен тер. I кітап

Қан мен тер. ІІІ кітап

СЕРГЕЛДЕҢ (ІІ КІТАП)

БІРІНШІ БӨЛІМ

Жалғыз түйелі шолақ көш күн кештете Көлқораның құлауына ілікті.

— Ау-ыл!

— Ауыл! Ауыл көрінді! — деп түйе үстіндегілер шулап қоя берді.

Түйе жанында екі келіншек, екі жігіт жаяу-жалпылап келе жатқан-ды. Оқшау хабарға олар да еңсесін тіктеді.

— Ауыл дейсің бе, әй? Қара-құра көріне ме?

— Жайылып жүрген мал кеп. Бай ауыл болу керек.

— Ендеше Құдай берді! Адаспай, дәл тапқан екенбіз.

— Мынау соның аулы деп ойлайсың ба? Ол өзі малды жігіт пе еді?

— Ойбай, малды. Тоғы шайқалмаған жігіт. Тері-терсек жияды, табыскер. Жарықтың, жері де жақсы екен. Әй, Қалау, байқайсың ба, алабұтасы, ашылып сорақы кілк-кілк етеді. Нағыз түйе ұстайтын жер екен!

— Қазаны қандай екен иттің?

— Тіл тигізбе...

— Ой, енесін... асқа тойғызса болды.

— Не көрініпті...

Екеуінің де қасы-кірпігі шаң. Жақ жүндері үрпиіп кеткен. Ылдиға құларда жұлығынан шұлғауы шыққан қайыс етікпен борбас кебірді бұрқылдатып, сырғанақтап сөйлей түсті. Әсіресе, иықты, ірі қара жігіт ауыл қарасын көргелі жағы тынбады. Мына елдің жері, суы, шөбінің реңі жайында неше түрлі топшылау айтып, сөйлеп келеді. Олардан кейініректе екі келіншек түйеден қалмай, кебежеде бастары қылқиған балалармен қатарласып келе жатыр. Әлсін-әлі ас сұрап қыңқылдаған жас балаларды алдарқатып: «Шыдаңдар! — деп жұбатады, — әне, Ебейсін ағаңның үйі көрінді. Кішкенедесін жетеміз. Ой, сосын, несін айтасың, отты маздатып жағар. Ыссы астың буын бұрқыратып алдарыңа қояр. Сен же, мен же болармыз».

Бұлар ауыл шетінде мал қайырып жүрген кісіге жолығып, Ебейсіннің қыстауын сұрап алды. Мұржадан түтін будақтаған ығы мол, үлкен үйді көргенде, балалар кебежеден мойнын созып, қып-қызыл тұмсығымен ілгері жақтан аңқып қоя берген малдың, қидың, көң-қоқырдың иісімен дем алды.

Бұлар бөтен үйдің қорасына баса-көктеп кіруге именді. Көш басындағы ер-азамат келген бойда хабарлас қылды да, сыпайылық сақтап сыртта иіріліп тұр. Ірі қара төбет қора түбінен бой көрсетіп үріп келеді. Әлі шам жаға қоймаған үлкен үйдің терезесінен кешкі оттың болымсыз қызғылт сәулесі жылтырады. Есік ашылды. Іштен қара киімді, жатаған төрт паң кісі шықты. Бұлар Ебейсінді тосырқап таныды. Бұрынғыдай емес, ел ішінің тері-терсегін жинап, қалаға қатынап, сауда басындағы кісілермен араласқалы татар байларына еліктеп бойын күтіп ұстайтын бопты. Қара мақпал тақия, қара зегірен бешпент киіп, тыраштанып алған тақуа Ебейсін үй алдында иіріліп тұрған жұпыны, жүдеу кісілерге жатырқай қарады:

— Көрмеген кісімсің ғой.

— Мені білесіз... Мен Төлеу...

— Кім?

— Тө-леу. Төлеумін.

— Төлеу... Жоқ, білмеймін.

— Құдай-ау, не дейді?.. Өткен қыста Құдайменде болыстың оқудағы інісі екеуің біздің үйге қонып кеткенсің... Содан кейін де талай-талай қонғансың... Шұқырда отырған жалғыз үй...

— Шұқыр?.. Қай шұқыр?..

— Апыр-ай, қалай десем екен? Қырда... шұңқырда, жалғыз үй.

— Жоқ, есімде жоқ.

— Не дейді?! Аға-еке-ау...

— Ии-и, пақыр, қой әрмен! Халық үстінде жүрген азаматтың бір түнеп кетпейтін үйі бар ма? Соның бәрі есіңде тұра ма? — деді де, Ебейсін бұрылып жүре берді.

Төлеу бөгемек болғандай ілесіп ұмтыла түсті де, тоқтады. Саудагер жігіттің сол ана зегірен бешпенттің жағасын кәріп жырта жаздап бара жатқан қызыл қоңыр мойнына, сосын күдірейген шошқа жон бітеу жауырынына көзі түсіп еді. Осынша жалынып-жалбарынғанда оның бір сөзге иманы бүлк етпеген керең түрінен қатты түңіліп, мұздай тер маңдайынан бұрқ етті. «Ойпырым-ай, бұндай да адам болады екен ғой». Төлеу есін жия алмай, сасқалақтап жан-жағына алақ-жұлақ қарады. Күн қызарып батуға таяп қапты. Ауа бұлыңғыр. Кешкі жел шұғыл қатайып, бар әлем шаңытып тұр екен. Төлеу күзгі күннің қатқыл суығын жаңа сезгендей, иығы құнысып, бүгежектеп ықтап кете берді. Сыртта иіріліп тұрған қатын-баласы есіне түскенде есі шығып, сасқалақтағаны сонша жаңа ғана беті қайтып қалған кісінің соңынан қайта жүгірді. Бара сала « ағалап» шалғайына оралып еді, Ебейсін қолын қағып жіберді. Төлеу қайта жармасты.

— Аға-еке-ай, үй ішім, бала-шағам... Қараңғыда қайда барам...

— Онда менің шаруам қанша?!

— Мұсылмансың ғой.

— Мұсылмандықты саған бердім.

— Астафиралла... Дәм-тұзымды талай татып едің ғой. Ақысын алсаңда...

Ебейсін тоқтай қалды. Етігінің тұмсығына қарап, ойланып тұр:

— Бәлкім... сататын бірдеңең бар шығар?

— Бар... бар...

— Нең бар?

— Бір құнаншам бар.

— Құнанша дейсің бе? Сосын?

— Сосын, бір жалпылдақ тайлағым бар. Алдына мұрын тесер бұйда-сайма.

— Бұйда-сайма... бұйда-сайма дейсің, ә?

— Иә, иә, бұйда-сайма!

— Жүр, көрелік!

— Қолдағы мал қайда қашар дейсің... әуелі бала-шағаны жылы жерге орналастырсақ... Шешемнің де үзірі бар еді...

Ебейсін қайырылмады... Түйе үстінде жардай боп отырған ірі сүйек кемпірге көзі түсті. Өзінің әне бір кезде Құдайменде болыстың оқудан қайтқан інісін алып келе жатып осы кемпірдің үйіне тоқтағаны есіне түсті. Кемпір де оны бірден таныды. Амандасқалы қалың киімді бойымен қалауыштан еңкейе беріп еді, бірақ Ебейсін рай бермей тұсынан тезірек өтіп кетті. Ал, екі келіншекті кісі екен деп елеген де жоқ.

Ебейсін құнаншаны көре сала қолын сілтеді:

— Қой, мынауың нашар. Біздің ауылдың сүт тайлағынан да төмен...

— Аға-еке-ау...

— Өй-й, аға-мағанды қой!..

Ебейсін нар қоспақтан туған қос өркеш тайлақтың алды-артына шығып жалақтап жүр. Тайлақтың әуелі омырауына үңілді. Қолтығына қолын сұқты. Жүнін ұстады. Құйрығын көтеріп, олай-бұлай қарады да, сосын бұ да дәл ана Теміркеше қолын сілкіп кейін шегіне берді.

Шаһарлы жердің базарына салсаң өтпейді. Мал ғып тұтынуға тағы кеміс. Мынауың сұлама өркеш, салқы төс, бақырауық жайсаң болғалы тұр екен. Мұндай мал жүріске де нашар. Көш жер жүрмей қолтығы ойылып қалады. Тегін берсең де алмаймын.

— Аға-еке-ау, не деп тұрсың?.. Сен айтқандай керіс қоспақ емес, түс нардың тұқымы, ата мал! Мұсылмансың ғой...

— Әй, пақыр, саудаға мұсылманшылық жүрмейді. Мына түйеңді сатпайсың ба?

Саудагер жігіттің қырағы көзі жас балалар мен сырқат кемпірдің астындағы сары інгенді шалыпты; өзі көріп жүрген түйелерден сөгерлігі артық, сирақты сары інгенге көзі түскен бойда ындыны кетіп, алды-артына шығып жалақтап жүр еді. Кемпір оған түйе үстінен түйіле қарады. «Мұндай екеніңді бұрын білсемші», — деп ойлады да:

— Әй, балам... — деді Төлеуге, — түйенің басын жетеле. Басқа ауылға барайық. Енді кідірсең мына қара бет түйені қойып, мені саудалар.

Төлеу түйенің басын кейін бұрды. Кебежеде мойны қылқиған жүдеу балалар қыңқылдап ас сұрай бастап еді, қара кемпір зекіп қалды:

— Түйеден лақтырып жіберейін бе?.. Тыныш отырыңдар! Күшіктей қыңсылап, бір жағынан сендер де жан алып біттіңдер ғой. Барды бермей отыр дейсіңдер ме?

Бала ғой, ес білсе сөйте ме?..

— Сен қыз, тыныш отыр!

Қыз тоңғанын сездірмей тістеніп отырған-ды. Кемпір ұрысқаннан кейін жым бола қалған бөпелерін бауырына қысып:

— Ертегі айтайын ба?.. Ертегім ертек, екі құлағы селтек, қырғауылы қызыл екен, құйрық-жалы ұзын... — дей түсті де, тоқтай қалды. Бұның көңіліне бола жас балалар жоқ күлкіні ар жағынан күшпен зорлағандай әншейін ыржиып езу тартты. Мұрындары қып-қызыл. Еріндері көгеріп, дірдектеп, қалш-қалш еткен кішкентай балалардың қылқанақ тісі тісіне тимей сақ-сақ етеді. Қыз сырт айналып, бетін бұрып кетті. «Айналайындар-ай, қор болдыңдар-ау», — деді ішінен.

Сырқат ана да күнұзын түйе үстінде ырғалақтап мазасы кетіп келе жатқан-ды. Ебейсіннің қыстауынан былайырақ ұзап шыққасын бір кезде бұлардың алдынан бөрік бас нар шоқалақтар кездесті. Селдір қамыс, қызыл сирақ түзген, жыңғыл, сораң жынысып, теңіз өңірінің кәдімгі көңілсіз бытпылдығы басталды. Бір кезде жел астында сусылдаған қамыс сыбдырынан басқа бұларға ілгергі жақтан әлдебір алып күштің ыңыранған сарыны жетті.

Түйе үстіндегілер болмаса, Төлеу оны сезген жоқ; анда-санда әлде бір қаңбақ қараңғыда қасынан қалбаңдап жосып өтеді. Ондайда түйе үріксе де, Төлеу түк сезбейді. Иығы түсіп кеткен. Үнсіз. Жағалаудың бытпылдық қалыңдығы арасынан әзер-әзер жол тауып, түйе басын жетелеп келеді. Дәл қазір оның басында ыстық ас пен маздаған оттан басқа ой жоқ; керек десе, қайда бара жатқанын, неге бара жатқанын, бағанағы имансыздан кейін тағы кімнен бір түнеп шығатын ығын сұрап «әке, көкелеп» аяғына жығылатынын бір Алла білмесе, бұл біліп келе жатқан жоқ-ты.

— Казинесі кең Құдай-ай, көрсетпегенің көп екен ғой, — деді кемпір күрсініп. Жаны қиналған ана енді бір кезде Төлеуге жыны түсіп, — сорлы бала теңіз... теңіз деп ынтықты да тұрды. Сондағы тапқан Жиделібайсыны осы ма? Адыра қалсын. Жері кең болса да, пиғылы тар ел ғой мынауың, — деп еді.

— Елге тіл тигізіп қайтесің?! Әлгі жалдаптан басқа кімге пана сұрап бардың? — деп қыз анасын қайырып тастады.

Төлеу үнсіз. Басқа үміт қалмаған соң ілгері жақтан талып естілген әлгі сарынның сырын білмесе де, әлдебір тірліктің тынысы шығар деген дәмемен түйенің басын жетелеп, бүгежектеп келеді.

* * *

Ертеңіне Ебейсін көрші ауылдарды аралап, соғымға сойған малдың тері-терсегін жинап жүр еді. Оның бұл жаны сүйетін кәсібі. Қырдан көшіп келген кісілер қораға таяу арада ғана кірген; төсек-орны жиналмай, абыр-сабыры шығып жатқан ауылдардың иттері алдынан арсылдап үріп шықты. Оған онша иманы селт ете қоймаған Ебейсін семіз сары атты сипай қамшылап ел шетіне кірді. Бұл кезде қазан-ошағын қондырып, пешін жөндеп, отынын есік алдына үйіп, соғымын сойып алған үйлердің қай-қайсысына кірсе де, қазан толы ет буы бұрқырап пісіп жатқан үстінен шығады. Ол осылай ел ішінен тері-терсек жинап жүрген үстіне бір күні Тәңірбергеннің атқосшысы ақикөз жігіт кеп:

— Мырза шақырып жатыр. Кәне, дереу атқа мін, — деп еді, Ебейсін есітпеді ме, бұрынғыдай елп ете қоймады. Соған таң қалған жігіт мынаның міз бақпағанына ызаланып:

— Әй, саған айтам... — деп даусын көтере бастап еді.

— Әкіреңдеме! Мұнда шаруа бар, — деді Ебейсін.

— Шаруаң қашпас. Мырза тез жетсін деп жатыр!

— Кете бер.

— Сен ше?

— Көрерміз дедім ғой.

Ақикөз жігіт кеткесін Ебейсін: «Барсам ба, жоқ па?..» — дегендей ойланып тұрды да, ықылассыздау атқа қонды. Жаңа ғана етке тойып, буы бұрқырап шыққан жігіт күзгі қара суыққа қыңбады. Түлкі тымағын көзіне басып киді де, қарсы алдынан қадалып соғып тұрған қатты желге тура қарап тартып кетті. Күн қанша суық болғанмен семіз сары аттың қос бүйірі тақымын қыж-қыж қайнатып келеді. Қыр басына көтеріліп, үлкен айдау жолға түскесін Ебейсін ендігі қалған жерге қам жемеді. Мына жол басқа жаққа бұрылмай тура тартып отырса, бай ауылдың дәл үстінен түсіретінін білді.

Ебейсін таяу арада ғана Шалқардан қайтып келе жатып, жолшыбай мырзаға соғып, базарға қосқан малының пұлын беріп кетіп еді. Енді неге іле-шала іздеу сап, соңынан кісі шаптырып жатқанын түсінбей, бергі жағынан дал болғансыса да, бірақ арғы жағында өзі ғана білетін бір күдік маза бермеді. «Сұм неме біліп қалмаса не қылсын?..» — деп ойлады. Сосын тон киген ауыр денесі ат үстінде шайқалақтап келе жатып: «Қап, не қыласың, — деді ішінен,-із-тұзын білдірмей алысқа көз асырып жібергенде болады екен».

Ауылда адам-қара көп екен; қашанда келім-кетімі үзілмейтін бай ауыл, әсіресе Жасағанберген ауруға шалдығып, оқуын тастап келгеннен бері қонақтан көз ашпай қойып еді.

Тәңірберген күндізгі қонағын әдетте бәйбішенің үйінде қабылдап, кіші әйеліне тек жатарда баратын. Тұтынған дағдысын қатты ұстайтын мырзаның осы қазір де қонақтар арасында отырғанын білген Ебейсін ат басын үлкен үйге туралады. Қырда жайылған дуадақтай төрде бір-.бір жастықты қолтықтап, теңкиіп-теңкиіп жатқан жуандар үстіне сәлем беріп, Ебейсін кіргенде бастарын көтеріп алды:

— Ә, Ебейсін... Е, бәрекелді, бері кел! Мында отыр.

— Ал, бала, ауыл-аймақ аман ба?

— Бала-шағаң сау ма?

Ебейсін шұрқырасып жатқан мына жуандарға онша омырауын аша қоймады. Қайсысы қай елдің байы, қай рудың «қара сақал», «ақ сақалы» екенін түстеп таныды. Бас-басына қолдасып амандасып жатып мыналардың май жаққан етіктің қонышындай жылтыраған сақал-мұртына қарап, бұл үйдің сыбағалы қонақасын жеп алғанын біліп, ішінен мықтап бір боқтады.

— Ебейсін қарағым, таяуда қалаға барып қайтыпсың ғой. Базарға түскен боларсың. Ол жақта мал сыңайы қалай екен?

— Мал арзан...

— Апыр-ай, ә?! Арты жақсылық болса жарар еді... — Бұлардың үстіне Тәңірберген кірді. Амандаспақ болғалы қос қолын соза түрегелген Ебейсінге ол көз қиығын да салмай, киімшең бойымен төрге шықты. Ебейсін бұған онша зәбірлене қойған жоқ. Онан гөрі, қайта қонақтар ыңғайсызданып, тымақтарына жармаса бастады.

— Тәңірбергенжан, біз енді жүреміз. — Тәңірберген жай ғана басын изеді.

— Бауыр сенікі болғанмен Жасанжан бәрімізге ортақ, жөні басқа бала ғой. Сары жамбас боп жата бермей, біздің ауылға да кеп, бой жазып қайтсын.

Тәңірберген бұл жолы да үндемеді. Қонақтар бір-біріне қарап, ымдасып алды да, жапырылып түрегеле бастады. Олар шыққасын да Тәңірберген үй ішіндегі жандарға түсін бермей, жаңағы қонақтардың ауыл итін шулатып ұзап бара жатқан дыбыстарына құлақ сап отырды да, кенет есіне шаруасы түскендей Ебейсінге бұрылып:

— Әй, алаяқ! Бірге тумасаң да осы ауылдың бір адамындай боп жүруші едің. Сүйтсе, кісі хақын жеуге келгенде, сен қара бетке алыс-жақынның бәрі бір екен ғой, — деп еді, Ебейсін мырс етіп күліп жіберді. Онда да бөккен балшықтай тобарсыған беттің бір жері бүлк етпей, тек бір танауымен мырс етті.

— Сен енді басқаны қойып, бізге ауыз салмақ екенсің ғой. Ар қайда?

Ебейсін оған таңдана қарады. Өңінде: «Не деп отыр мынау? Ары не?» — деген сұрақ бар. Ол әдетте ел ішінен жүн-жұрқа жинап, қала шығып базар базарлап қайтқанда, жол бойы келе жатып алған, бергенін есептеп, мынау «пайдам», мынау «залалым», немесе «ұтқаным», «ұтылғаным» деген екі ауыз сөзбен тоқетерін түйіп, бүйірінің бір жағына тыға салушы еді. Өзі өз болғалы өмірден түйгені осы: Ұту, Ұтылу. Ұтсаң-өрісің тола мал. Қазаның тола-ас. Қатын қойныңда. Ал, ұтылсаң?.. «Ой, оның жайы белгілі ғой», — деп ар жағына бармай, қолын бір сілтейтін.

Ебейсін бас-аяғы екі ауыз сөзбен айтылатын осы бір оп-оңай нәрсені мынаның қиындатып, адамның миына кірмейтін қайдағы бір «армар» дегеніне түсінбей: «Ақымақ екен ғой мынау!» — деді ішінен. Көзін көтермей, басын бауырына тығып отырып, артының іздеушісі мықты малдарды сол жолы Жем бойы мен Ырғыз, Торғайдан келген Шөмекей саудагерлеріне сатып, алысқа көз асырып жібермегеніне ғана өкінді.

— Не қылса да... менен бір қате болды, — деді міңгірлеп.

— Қате емес, бұл қиянат. Бізге істеген қиянатың. — Жас мырза былайғы уақытта қырына алғысы келгенде, ол әдетте жұртқа ұқсап бет жыртысып, қызыл кеңірдек боп керілдесіп айтысып жатпай-ақ ар жағындағы ойын көбіне қасы мен қабағынан аңғартып, сыртын суық ұстап отырып та жылан арбаған торғайдай тұралатып тастаушы еді. Осы жолы мынаған, мына имансызға күні бұрын әзірлеп қойған ауыр сөздің бәрін айтты. Оған неғұрлым опасыздықтарын тізіп, бірінен кейін бірін бетіне басқан сайын, о да соғұрлым бұның өмір бойы өзіне істеген озбырлықтарын бірінен соң бірін есіне алып, беті бүлк етпей сазарып алды. Өзгесін қойғанда өткен жылы осы Тәңірберген сенімді жігіттерден қол ұйымдастырып, ел жата түрікпен жеріне аттандырмады ма?! Сапары сәтті болып, түрікпеннің жылқысын қуып әкелмеді ме?! Және жау қолынан алған сонша көп жылқыны тағы да осы мырзаның ақылымен, өкшелеп соңынан қалмай қойған қуғыншыны ізінен адастыру үшін бұлар тура ауылға тартпай, әуелі сонау Адай, Табын елінің үстін басып, орағытып келмеп пе еді?! Тағы да осының айтуы бойынша, балықшы ауылға таң алдында жұрт шырт ұйқыда жатқанда келмеп пе еді? Онда да, жылқыны аулақтағы бір тасаға иіріп тастап ауылға жалғыз өзі кеп хабар бермеп пе еді?! Сонда бұл сүргінге ұшырап, қан сорпасы шыққан жылқыларды бір күн орнынан қозғамай, солығын басып, тынығып алғанын жөн көрсе де, бірақ бұл біреу-міреудің көзіне түсіп, әйгіленіп қалар деп көнбегені былай тұрсын, керек десе, атының терлігін де құрғатпай, келген ізімен қайта қуып, түрікпеннен әкелген жылқыларды ұры шыңының қалың шатқалына көз асырып жібермеді ме?! Бұны да ел ұйқыда жатқан бейқамда, бір жанға із-тұзын білдірмей істегендіктен де шеттен келген сонша жылқы суға батқан тастай жым-жылас жоқ боп кетті емес пе?! Сүйте тұра, бұған «кісі хақы» деп қожаңдайды. Түрікпен жылқылары кісі хақы емес пе? Сонша тегін олжадан бұған не татырып еді? Ер-азаматы әрқашан ат үстінде әзір тұратын жауынгер елдің жылқысын қуып әкету бұған оңай боп па еді?

Ебейсін үндемеді. Тәңірберген нәсілсіз хайуан деп итін шығарып, жер-жебіріне жетіп тілдеп жатқанда да бұл жұмған аузын ашпай, қабағы салбырап, тобарсыған қалың бет ішкі сезімін сыртына шығармай тұнжырап алған-ды.

— Әй, залым, есітемісің?.. — деді Тәңірберген.

— Нені?!

— Малымды жедің.

Ебейсін түкке түсінбегендей, иығын қиқаң еткізді.

— Малымды қайтар!

— Мақұл, мырза. Ақшалай аласың ба, әлде малдай қайтарайын ба?

Тәңірберген аузына сөз түспей қалды. Ебейсін қойнынан бір буда ақшаны алып базардағы машықпен бір-бірлеп санады да, Тәңірбергенге ұсынып еді, Тәңірберген қолын соза қоймады. Азсынып отыр деп ойлаған Ебейсін:

— Ауылдық жерде мал түк емес. Мен саған базар нарқымен беріп отырмын, — деп ақшаны алдына тастай салды.

— Жоғал!.. Шық үйден!..

— Жарайды, мырза. Екіншілей базарға басқа кісіні жұмсарсың, — деді де, Ебейсін салғыласпай, тұрып жүре берді.

* * *

Биылғы күз жылдағыдан ұзаққа созылды. Жауын-шашынсыз ызғырған қара суықтың зәрі сынбай, осы бір қылшылдаған қалпымен қарлы қысқа қалай ұласқанын аңғармай қалатындай еді, сонан бір күні көк жүзін бұлт торлап, іле-шала қар қыламықтап, жер бетін жеңіл кірбік басты; жыл басынан етек-жеңді кеңге салып жайбарақат отырған шаруа ертеңгісін ояна сала бір түн ішінде бар дүниені аппақ қып басып салған қарды көргенде қорқып кетті. Отын, шөбін тасып, қора-қопсысын қамдап, қыс жабдығына қауырт кіріспесе болмасын білді. Осыған ойы талпынса да, бірақ қолы бармай, кежегесі кейін тартып жүргенде күн райы өзгеріп, теңіз буланды. Жыл бойы мал тұяғы тимеген жағалаудың қау шөбі түнге салым шыққа малынып, күн қанжылымданып былжырап тұрды да, ақырында құйып жаңбыр жауды.

Мал баққан ала көбең шаруаның онан сайын зәресі ұшты. Аузын ашса айтатыны қолдағы аз ғана малдың қамы: «Ай, биыл тағы сорлап қалмасақ қайтсін?.. Осыдан кейін аяз соғып, жер қатып, көк мұздақ болатын шығар. Кәдімгі мал ішін бұзып, қой-ешкінің тұяғын қиятын мұздақ...» — деп қорқып отырғанда, күн райы шұғыл өзгеріп, бұл жолы тағы да шаруа ойынан шықпады. Осының алдындағы қар мен жаңбыр суынан кейін миы шығып кеткен жер реңі қазір өзгеше. Қазір көктем қайта келгендей бет жағы бусанып жатқан. Сонан бір күні түн ортасы ауа бергенде ышқынып қара дауыл соқты. Есік-терезелер әлсін-әлі сарт-сұрт ашылып-жабылып бір мойын қазақы пеш көмейі гүрілдеп ала жөнелді. Қара суық қапелімде сөлін сығып алған сары дала тақтайдай таңқылдап қатып қалды. Ірі қаралар ық іздеп, қой-ешкі бүрсеңдеп қораға тығылды.

Төлеудің үйі жар басындағы балықшылар аулына орналасқан-ды. Кешегі қара суықтан кейін сабалап жауып кеткен алғашқы қармен аралас-құралас қимылдап, балықшылардың көмегімен көптеп-көлемдеп жерқазба салып алды. Есіктің орнына алаша ұстамақ болған Төлеу мен Қалау қайта-қайта қолын демімен үрлеп, ысылдап-пысылдап жүргенде, мына жақта Кенжекей мен Балжан балшық иледі. Ішке кесек тасыды. Қазан орнатты. Айғанша да жеңгелерімен аралас-құралас жүгіріп жүр. Қолы, бет-аузы балшық. Басына тартқан шыт орамал астынан сыртқа әлсін-әлі дудырап шығып кете беретін шашын бір сілкіп кейін қайырып тастап, ара-арасында мұрнын бір тартып қояды. Аға-жеңгесіне жәрдем беріп, жұртпен бірге жұмыс істегенге мәз. Қазір қазан орнатады. От жағады. Ой, сосын несін айтасың, күнұзын тоңып бүрсектеген .үй іші ошақ алдына жиналып, отқа қыздырынып, рахатқа бататынын ойлап, аш кісілердің арасында жалғыз өзі қара көзі жарқылдап, ұшып-қонып жүр. Ағаларына айтқанын істете алмаса да, екі жеңгесіне мәтіби. Бір ананы, бір мынаны істе деп, күні бойы Балжан мен Кенжекейдің тізесін бір бүккізбеді.

Қара кемпір қызына дән ырза. Жымиып күліп қояды. Ал қос ұлына көзі түссе шытынып қалады. Әттең, не керек, осы кішкентай қыздың талабын Құдай ана шіркіндерге бермеді ғой!

— Қазан көтеріңдер, балалардың қарны ашты, — деді кемпір келіндеріне.

— Отын жоқ қой, әже, — деді Төлеу.

— Ой, заман-ай! «Әйел ерге, ер жерге қарайды» деген. Балам-ау, отын болмаса, Құдай айтқан түйе бар, қолыңа кетпен ал, қасыңа келіншектеріңді ерт. Үй сыртындағы қоңырлықтан сүт пісірімде бір түйе отын шауып әкелесің.

— Ой, қойшы. Күн суық... Кісі бетінен басады.

— Жұмыс істесең-жылынасың.

Төлеу бұрқылдап сөйлеп жүріп, күпісін киді. Белін буды. Ағаш төсекте бөксесін көрпемен орап отырған сырқат шешесінің алдынан әрлі-берлі өтіп жүріп, халін сұрамақ түгіл, көз қиығын да тастамады. Апыр-ау, осы шіркін кімге ұқсаған? Әкесі марқұм ақжарқын ашық болатын. Үйір-үйір мал кең далаға сыймай жатса да, қашан көзін жұмғанша қатын-баланың қамын жеп, жарғақ құлағы жастыққа тимеп еді. Өзінің де қол қусырып отырған кезі болмапты. Әттең, не пайда, кәрілік пен сырқат қос қабаттап құртты ғой. Әсіресе, осы жолғы сырқат өзіне қатты батты. Оң жақ бүйірден қанжар ұшындай қадалып тұрып алды. Құйттай қозғалса бар денесі қан қақсап жаны бірге шыға жаздайды. Іштен жабысқан дерт сүйек-сүйегін сырқыратып жатса да, бала-шағаның мазасын алмайын деп, дыбыс шығармай тістеніп алады. Бірақ кәрі дененің қажыры қаншаға жетерін кім білсін?..

Кемпір күрсінді. Таң атқалы тыным көрмей жүрген қызын ойлап, ана жүрегі елжіреп отыр.

— Айғаншажан-ай, шаршадың-ау, балам, азырақ демалшы.

— Жоқ, жоқ, апа...

— Салқын тиер, тым құрыса сыртыңнан киім киші.

— Жоқ, апа, дәнеңе қылмайды.

— Әй, қыз, айтқанды тыңдайсың ба, жоқ па? Қайт кейін...

Айғанша бір шелек үйіндіні сыртқа ала жөнелді. Қап, мына қызды-ай, сорлы балаға салқын тимесе қайтсін?.. Құдай қылса қайтесің?! Осының бәрі Қалаудан ауыспайтын шаруа. Қалау есікке алаша ұстағасын басқа шаруа бастан асып жатса да қайырылмай, жүк үстіне құлай кетті. Қара тонмен басын бүркеп алды.

— Әй, жарқыным, тұр. Ана қызға жәрдемдес. — Қалау тон астында қимылдап қозғала түсті де, қайтадан тым-тырыс бола қалды.

— Әй, тыңдайсың ба, саған айтам...

Қалау бұл жолы да басын көтермей, тон астынан күңкілдеп бірдеңе деді де үні өшті. Сыртта ит үрді. Түйе бақырды. Әлдекімнің ата-бабадан боқтаған бейпіл даусы шықты. Қара кемпір балықшылар естіп қала ма деп жерге кіріп барады. Балжан мен Кенжекей үйге бір-бір құшақ отын кіргізді. Әкелгендері от тисе ие бермей лаулап ала жөнелетін томар жусан. Кешегі жаңбырдан кейін екі-үш күнгі жадыра шуақта басы шашақтанып, бүрлене бастапты. Қатарынан екі құшақ жусан ішке кіргенде, әлгінде ғана елі кесек пен су топырақтың сыз иісі кісі тынысын ауырлатып тұрған үйде кенет дала шөбінің иісі бұрқырап қоя берді.

Кенжекей от жақты. Жалпылдақ отын лаулай жөнелді. Қара қазан асты қапелімде қызыл шоққа толып, от сәулесі жарқылдап, түнеріп тұрған үйдің түкпір-түкпірі қапелімде көңілденіп шыға келді. Қазандық алдына төсек жайылды. Сырқат кемпір, қатын-бала отқа жақындады. Қалау да тон астынан басын көтерді.

— Тамақ істедіңдер ме, әй? — Айғанша сықылықтап күлді.

— Жұмысы ауыр ғой, тамақ беріңдер.

— Әй, қыз... тиіспе маған, шашыңды жұлам. — Күлкісін тыя алмай, сықылықтап жатқан қарындасына тағы бірдеңе дегелі оқтала түсті де, үйге қарай беттеп келе жатқан әлдебіреудің аяқ тықырын есітіп, сыртқа құлағын тікті. Үсті-басы сықырлап екі балықшы кірді.

— Кеш жарық!

Олар қолына ұстай келген балықты қазандық жанында жатқан отын үстіне тастай салды. Тірі сазандар сап-сары бауыры ошақтан түскен от сәулесіне шағылысып бір-екі шоршып аударылып түсіп еді, бұрын балық көрмеген Төлеудің кішкентай балаларының көзі атыздай боп, аналарының бауырына тығылды.

Мөңке мен Дос бел шешіп отырмады. Өздерінің үстіне көшіп кеп ірге тұрғызып жатқан кісілермен әлі үйренісе қоймаған. Әңгіме де туа қоймады. Әрі-бері үнсіз отырғаннан кейін екі балықшы мыналардың жаңа қоныстарына құтты болсын айтты да, үйді-үйлеріне кетті.

Кенжекей мен Балжан балық союға кірісті. Кішкентай балалар аузын ашып қызықтап қапты. Қалау мен Төлеу балық сойып жатқан екі келіншекке ентелеп кеп, үстіне төніп тұр. Көп ұзамай балыққа тоятынын білген ағайынды жігіттер көңілденіп, жымыраңдап күле бастады.

— Апыр-ай, берекет теңізде екен ғой.

— Асылы, қара жерге қолдан егіп астық шығарғандай емес, рахат өмір мыналарда екен. Қорадағы малың сияқты ғой, бұлар үй іргесіндегі теңізден балықты ұстап әкеп соя береді-ау, шамасы.

— Төлеу аға, сен... сен уылдырығына қара. Майға бөктірген тары сияқты. Ойбай, әне бір аппақ қуығы не?

— Әй, балаларым, — деді қара кемпір.

Қалау мен Төлеу соққы астында бұққандай, мойнын ішіне тартып ала қойды.

— Жаңа тілектің үстінде тұрсыңдар. Реті келді. Тайлақты сойыңдар! — деді кемпір.

Қатар отырған екі жігіт бір-біріне көзінің астымен қарап, күліп жіберді. Төлеу атып тұрып апалақ-құпалақ пышақ іздей бастады. Ең аяғы үй шаруасына арам өліп бара жатса да араласпайтын Қалау да алақанына түкіріп құлшынып шыға келді. Асыққанда шолақ танау әншейіндегіден қаттырақ шуылдап, ыржалақтап әркімге бір қарады. Онан есік алдында күйіс қайырып жатқан тайлаққа жетіп барып алды-артына шығып «осының бәрі ет-ау», — деп ойлады. Тайлақтың қарамына көңілі толған жігіт жабу сыртынан қомын, өркешін ұстап көрді; әсіресе, тіп-тік өркеш жас қыз емшегіндей тері астында тырсылдап, тып-тығыз май саусағын батырмай қайта теуіп жібергенде, Қалау «о-оһо» деп күліп жіберді. «Әлгілер қайда? Істері бітпейді. Неге кешігіп жатыр?» Қалау енді аға-жеңгесіне ызаланды.

Әйелдер арқан іздеді. Өреше жақта табақ, шелек даңғырады. Көп ұзамай пышағын, арқан-жібін, ыдыс-аяғын алып, сырқат кемпірден басқалары дабырлап сыртқа шықты.

Қара кемпір іште жалғыз. Жаңа қонысқа орналасып жатқан балаларына әркездегідей көңілін аққа ұйытып, Тәңіріден тілек тілеп отыр. Тілі-дұғада. Құлағы-сыртта. Әне, тайлақ бақ етті. Иттер ырылдады. Іле-шала Қалау мен Төлеу ырсылдап, жылы буы бұрқыраған етті ішке көтеріп кіріп келе жатты. Әйелдер тайқазанға толтыра ет салды. От жақты. Ет піскенше шыдамай, өкпе-бауырды турап қуырдақ қуырды. Көңірсіген ет иісі қапелімде үй ішін алып кетті.

Көңілді кісілер даусын жарыстырып қауқылдасып жатыр. Үлкен-кішінің қолында бір-бір қасық; майлы қуырдақ быжылдап жатқан қара қазанның маңында үңіреңдеген сойдауылдай екі жігіттің өздерімен бірге көлеңкелері де серең-серең етіп, ашқарақтана ұмтылады. Үй сыртындағы ұлыған жел, сүйегіңнен өткендей суып, өкірген теңіз осы қазір мыналардың бірде-бірінің ойын бөлген жоқ. Кешегі қара суықта ығы жоқ мидай жазық даламен күн-түн қатып көшкендері, онан безбүйрек Ебейсіннен көрген зәбір-жапа мыналардың қазір бірде-бірінің есінде қалмаған. Майлы қуырдаққа керелеп тойып алған екі еркек жиі-жиі күліп, әзілдесіп, алдындағы асты бір-біріне ысырып «сен же», «мен же», мәре-сәре.

Ертеңіне кеш оянды. Түндегі еттің тоғы басылмаған. Бойлары ауырлап, сүлесоқтанып, ұйқы қыстап, қайта-қайта есіней береді. Асқа да, іске де ықылассыз. Төлеу қатындарына:

— Тұрыңдар, етті тұздаңдар, — деп еді.

— Сабыр ет, балам, — деді кемпір.

— Неге, әже?

— Қалған етке көршілерді шақырып жібер.

— Ой, атасына нәлет! Шақырмаймын.

— Ақылыңды шашпа, балам. «Көп тілегі-көл». Батасы тиер.

— Батасының әкесінің аузын... — деп Қалау боқтап жіберді.

— Батасын бастарына шайнап жақсын. Ертеңгі күні өзіміз аш отырамыз ба? — деді Төлеу.

— Әй, ақылсыз немелер! Сендердің ертеңгі күндеріңді ойлағасын айтып отырмын ғой. Адам күні-адаммен...

Қалау мен Төлеу көнбеді. Қалау шешесіне сыртын беріп түсініксіз бірдеңелерді міңгірлеп отыр. Ал, Төлеу қаһарын қатын-балаға төгіп, үйдің ішіне бықпырттай тиді.

Қара кемпір ішінен тынып, шөгіп қалған. Ақылының жеткен жері осы болғасын ұрыс-ұрыспа, онан не пайда?! Құлқынның қамынан басқа уайым-қайғы жоқ. Ертеңгі күн есіне кіріп шықпайды. Тайлақ еті таусылған соң қайтем дейді екен бұл пақырлар? Ел ұлтаны-балықшылар. Мал-дүние болмаса да, іргесі ажырамай, басы бүтін отырған жандар. Жөн білген кісіге ендігі жерде мына тас бауыр дүниедегі жалғыз жанашыр жақының да, тума-туысқаның да осылар. Жан бар жерде қаза бар. Ертеңгі күні үй ішінен біреу ауырса, кіріптарлық көріп қиындық іс басына түссе жер басқан пендеде көзіне көрінетін қасындағы қара да осы балықшылар ғой. Сол миына кіре ме екен мына шіркіндердің? Кешегі күні ошағыңа таған қылып қақсаң да қасыңнан орын бер, босағаңа паналат деп қысылып келгенде, осылар құшағын ашып қарсы алмады ма?! Ер-азаматы жабылып үй салып берді. Енді, әне, балығын бөлісіп жатыр. Хан бол, қара бол, әркім сыйлағанның құлы. Орайы келіп тұр. Себеппен отбасыңды көрсет, таныс, біліс, жылы-жылы сөйлесіп, ыңғайы келіп тұрғанда бір-бірімен жүздерін жылытып алмас па.?! Соны да білмеді-ау мына мұндарлар.

Қара кемпір түрегелді. Келіндеріне ақылын айтып, өзі басқарып-төскеріп жүріп, тайлақ етін түгелдей көтеріп әкеп екі қазанға бөліп салды да, ауылдастарға хабар берді. Қонақтар келгенше буулы жатқан теңді шешкізіп, өздерінің әне бір болып-толып тұрған кезінен қалған көне шапан, көне ішіктерді шығарды. Ал түгі қырылған көне кілем, көне текеметтерді төр алдына жайғанда жаңа ғана жел ызғыған жүдеу үйдің іші жайнап кетті. Қара кемпірдің өзі де таңырқап қарап тұр. Әне бір қарны ашқан кезде Төлеу шіркін осы дүниелерге көз алартып тап-тап беретін. Бір жолы орта қап астыққа сатпақ боп жатқанда үстінен шығып, ақырып-жекіріп, алып қап еді. Соңыра, бұл өлгесін өздері білсін, ал көзі тіріде мына дүние-мүліктен айырылар ойы жоқ. Жер түбінен бермен қарай атадан балаға мирас боп, қолдан-қолға өтіп келе жатқан мына дүние басқаны білмейді, ал бұған көне көздей бәрі ыстық. Бұның қайсысын алсаң да баяғы құдіретті ата-бабаларының ұлылығының ізі сайрап жатыр. Мына көне кілем, көне текеметке арғы-бергі заманның талай игі жақсыларының тәні тиді, иісі сіңді. Күйеуі болыс боп, дүние дүңкілдеп тұрған әнебір бұлардың айбарлы кезінде еңсесі биік ақ орданың төрінде осы кілем, осы текемет жатып еді-ау! Ой, дүние-ай, соның бәрі, енді мінекей, көрген түстей! Айтсақ нанбайды. Өзгені қойғанда, алдымен өзінің бауырынан өрген балалары нанбайды.

Қара кемпір теңнен шыққан көне киімдерді қолына алып, бір-бірлеп қарап шықты. Жас кездегі досын көп жыл өткен соң, қартайған шағында қайта көргендей. Өзі сияқты бұлар да тозған. Жеңінің аузы қиылған. Түгі қырқылған. Бояуы оңған. Жылдар бойы жүк астында жатып, умаждалып, мыж-мыж боп қалған көне киімдер ажары тайып, әжім түскен көне беттей.

Тыстан осы үйге беттеп келе жатқан кісілердің топырлап басқан аяқ дыбысы естілді. Көңілі бұзылып бара жатқан қарт ана теп-тез бойын тежеп ала қойды да, орнына барып отырды. Басында балықшылар өз үйіне келгендей, ештеңеден именбей қауқылдап сөйлеп кірген-ді. Бірақ төрге жайып тастаған қызыл ала төсенішті көргенде тіл-жағы байланғандай тына қалды. Бастап кірген Мөңке мен Дос та күн сәулесінен қымсынғандай, көз назары төменшіктеп жалма-жан аяқ киімдеріне қарады. Кейін кіргендер де алдындағы үлкендердің тасасына тығылып, бір-бірін итермелей бастады.

— Әй, аяғыңды шеш! — деді Мөңке.

Бәрін байқап, бәрін көріп, біліп отырған кемпірдің ауру қажытқан бет өңі ажарланып кетті. Баяғы шаршысына кеп тұрғанда үйіне келген кедей-кепшік дәл мына балықшылардай төрге беттей алмай, қипақтап-сипақтап есік алдынан кететін. Ол кезде бұда ықыласы түскендерге ғана рай білдіретін...

— Неге іркілдіңдер, терге шығыңдар! — деді кемпір. Балықшылар жапырлап аяқ-киімдерін шеше бастады.

Мөңке мен Достың соңын ала төрге шыққан жас жігіттер әлі де болса бір нәрсені бүлдіріп алатындай, қол-аяғын жаза алмай берекеттері кетіп отыр. Қара кемпірдің көзін ала бере астарындағы көне кілемнің мап-майда түгін ескек қажап көк мүйізденіп қалған алақандарымен абайлап сипады.

Қара кемпір оны да байқады. Өзінің топшылауы бойынша осыдан кейін мына балықшылар бұны жапырлап ортаға алып арғы ата тегін, руын сұрауға тиіс. Көре қал, арғы-бергі тегінде батыр болған, бай, би, болыс болған кім бар деп қадалады. Ол ар сұраймын дегенше қара кемпір қай атасында қора толы қой, үйір-үйір жылқы, мыңғырған мал болғанын есіне алды. Онан өзінің күйеуі жеті жыл болыс боп, жалпақ елді жапырып билеп тұрған сонау заманда қыз ұзатып, келін түсіргенін, қалыңмал, кит, ас-тойлардағы сан түрлі сый-сыяпаттарға дейін есіне түсіріп, енді мыналар соны қашан сұрар екен деп іштей әзірленіп отырған-ды.

Бірақ ешкім үндемеді. Сөзге шорқақ Дос басын бауырына алып, томаға-тұйық отыр. Анда-санда қазан жаққа көзінің астымен қарап, бұл кезде бір қайнап, қанды көбігін сапырып жатқан жас тайлақ етінің иісімен дем алады. Ал Мөңке кемпір күткен жаққа тіпті аяқ баспады. Кеш бойы ол кемпірден қайда бір келіспеген нәрселерді сұрап, жер шалғай, жол алыс, жеткенше қиындық көрген шығарсыңдар деді. Бұл жақ; қонысқа қалай екен деді. Онан ырызық-несібесі бірыңғай суға қарап отырған кісілердің қыр қазағынан біраз айырмасы барын айтып, қайда бір келіспеген өнімсіз әңгімелерді ежіктеп кетті. Атақонысын тастап, көріпшілік хал бастарына түсіп отырған кісілердің көңілін делбегісі келді ме, келесіде қарт балықшы теңіз жағасының тірлігін тіпті тасырта мақтап, күнделікті қазандық балығы мен шабындығын, отын, суын көйітті. Соның бәрінде де қара кемпір қарт балықшының сөзіне жөндеп құлақ аспай, салғырт тыңдап, шала ұғып отыр. Қарт балықшының әңгімесіне тек әйтеуір көңілге бола бас изегені болмаса, қалған уақытта құлықсыз, енжар, тек ернінің ұшымен жай ғана жауап қатады.

Жастар жағы жұмған аузын ашқан жоқ. Үлкендер алдындағы өздерінің дағдылы ибалылығын сақтап, шәкірт балаша монтия-монтия қапты. Қонақасыдан кейін ғана тілдері шыға бастады. Бір топ жас араларындағы әнші, домбырашыларды ортаға алып, өз алдарына оңашалана бастады. Бетінен оты шыққан қараторы жігіт домбыра тартты. Онан осындағы әдет бойынша ауылдың алты аузын айтты да, домбыраны қасындағыға ұсынды. Ол қысылып қап, арғы жағындағы біреуге асырып жіберді. Домбыра осылай қолдан-қолға өтіп, жүздерін жел қаққан жылтыр қара балықшы жігіттерді аралап шықты. Жаңағы қараторы жігіттен кейін жеке ән салуға ешқайсысының жүрегі дауаламады. Үй толы халық тұйыққа тірелгендей, аңтарылып қалып еді, сол кезде әлгі жігіттердің арасында үркердей боп бірыңғай отырған он шақты қыздың ішінен біреу шырқай жөнелді. Қара кемпір көзін уқалап жіберіп, қайта қарады. Бәтір-ау, мынау... мынау Айғанша ма, өй?. Бәсе, ертеден бері қасындағы біреу бірдеңе десе де бетінен оты шығып, ернін тістей алатын осы ауылдың ұялшақ қыздарын қайрап отырған-ды. Ән бастар алдында да Айғанша қасындағы қыздардың құлағына бірдеңе деп сыбырлап, бастарын шұлғытып құптатып алды да, салмақты жүзін жоғары көтеріп, сезімге шабатын сыршыл дауыспен шырқай жөнелді. Балықшы жігіттер қыз әніне іле қосылып, өздерінің суыққа қарлыққан әлем-тапырық дауыстарымен дүрілдетіп әкетті.

Ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін,

Кел десең, неге аяйын аттың терін?!

Сары ағаш сазға біткен секілденіп,

Қай жерде отыр екен бұраң белім?!

Ән үзілгенде қараторы жігіт ұшып түрегелді:

— Осындай жігітті де күйікке салған қыз шіркіндер қандай қатал еді?!

Жұрт ду күлді. Ұялшақ қыздар бетін бір-бірінің тасасына жасырып, төмен қарап кетті. Тек есік алдында бетін мұздай босағаға сүйеп тұрған осы ауылдың келіншектері жаңағы қараторы жігіттің не дегенін, мына жұрттың оған неге күлгенін аңдамай қап, бір-біріне қарады. Мына ән келіншектердің қайда бір сырқырап тұрған жерін тауып, жүйкесін жанды жерінен бір-бір басып өткен-ді. Баяғы ата-ана үйінде өткен өздерінің қыз кезін, елін, жерін, суын, аға-жеңгесін еске салып, жаны жабырқап мұңайып тұр. Кенжекей көзінде құйыла жаздап тұрған жасты жалма-жан кірпігімен көлегейлеп, ұйқысы кеп қыңқылдап отырған кішкентай қызын бауырына қыса түсті. Әншейінде өңін алдырмайтын Балжан да тап қазір көңілін құйын соғып өткендей құп-қу. Ал балықшылар әлгі бір ала қалжың, ақтай күлкіден тыйылып, жаңағы тоя жеген астан кейін денесін ауырлағандай төр алдында теңкиіп-теңкиіп жатыр. Күні бойы ашық теңіз үстінде тұла бойын суық алып келген кісілер енді қазір бұл жалғанда қандай қиындықты бастарынан кеше жүрсе де, өздерінің өмірінде де аз ба, көп пе осындай қуанышты шақтар да болғанын ойлап тірлікке тәубе қып жатқандай. Кісі-қара лық толы үйде су сепкендей тынып қалған жұрт кенет селк етті. Еңсесін шұғыл көтеріп, бәрі бірдей дыбыс шыққан жаққа қарап еді; осының алдында ғана Қалау қара көлеңке бұрышта жарға жауырынын сүйеп қалғып отырған-ды. Осынша жұртты баурап әкеткен ән кенет кілт тоқтағанда томақ құлақ жігіт қасақана дәл осы сәтті тосып отырғандай қор етті де, өз даусынан өзі селк етіп басын көтеріп алды. Бірақ беті бүлк еткен жоқ. Өзіне жан-жақтан оқтай қадалған көзді көріп қабағын қайта жұмып ала қойды.

Қара кемпір кісілерден қысылса да, бірақ іле-шала басқа бір уытты, әсерлі жайға бой алдырып, қызын жаңа көргендей таңырқап отыр. Бұрын да қызының ақжарқын, ашық мінезін ұнатып, балаларымның ішіндегі әкесіне тартқан жалғыз осы қарағым деп жүретін. Бүгін соған көзі әбден жетті. Айғанша бір дегеннен-ақ балықшы ауылдың қыздарын билеп-төстеп, ұршықтай үйіріп алды. Қызының әнші екенін бүгін білді. Бұдан бұрын да талай топқа түсіп, ысылып алған сияқты. Әнді бастағанда тұс-тұстан өзіне сұқтана қадалған көздерден құйттай да қымсынбай, әдемі қара қасын керіп тастап, бетінің ұшына қызғылт қан тепсінген нұрлы жүзін жоғары көтеріп, бар жанымен беріле айтады екен. «Қызым үйде-қылығы түзде» деген...

Көп боп бәрі қосылып айтқан әнді қара кемпір өз өмірінде осы ауылдан көріп отыр. Бұл өздерінде үрдіс емес. Халық бас қосқан небір айт, той, бастаңғы, шілдеханаларда бұлар мықтағанда бір-екі кісі, әрілегенде кейде үш кісі айтқаны болмаса, дәл мыналардай үй толы кісінің бәрі қосылмайтын. Және мыналар жазбастан Батақтың Сарысының әнін айтты. Сарының әнін бұ да жақсы көретін. Әнебір жылы Сарының сүйген жары-Қыз Қосанды көргені бар. Ол кезде өзінің келіншек кезі. Ерте көктем болатын. Шіркін, несін айтасың, қазақ үшін көктем айының орны бөлек қой! Қыс бойы әр шұқырда бір-бір үй көрбасыр боп отырған жандар көктем айына әрқашан аңсап жететің еді-ау! Сонан, ой, дариға-ай, қыс кетіп, жер өңі кіріп, қыр ала-қанаттана бастағанда теңіз жағасын қыстаған ауылдар жапа-тармағай, ұбап-шұбап қырға көшер еді ғой! Жастар бойын сәндеп киінер еді. Жүйрік атқа мінер еді. Кеш болса жас қыз, сұлу келіншектің аулын сыртынан торуылдап, сақ құлақ ит пен қора күзеткен қойшының таң алдында талықсып қалғып кет-кенін аңдып жүргендері. Есебін тапқан епті жігіт әлгі бір таң алдындағы тәтті ұйқының бір тұсында қырағы, сақ ата-аналардың аузын аңқайтып кететін еді-ау! Сол күннің ертеңіне әлгі қу шұнақ жігіт түк көрмегендей, жымсиып кешке соғып, түнде өзі ыстық құшағынан шыққан сылқым қыздың жанынан атын әдейі ойқастатып, күміс ер-тұрман күнге шағылысып жарқ-жұрқ етіп өтер еді. Тіл қатуға жер тар. Көштегі кісі-қарадан қысылып, көңілдегі мен көкейдегіні көзбен жолдап, қыз жүрегіне шоқ тастап кетер еді! Айт-айтпа, өткен күнде белгі жоқ. Өз қызығы өзімен. Қыз Қосанмен кездескен сол көктемнен бері қанша уақыт өтті. Енді міне, үлбіреген уыз бетке жексұрын әжім түсті.

Қыз Қосанды алғаш көргенде алақанат жер әлі дегди қоймаған-ды. Малды-жанды ауылдың сәні бөлек қой Әне, тырнадай тізілген ұзын шұбақ көптің алдынан терең сай кездесті. Ауыр жүк артқан түйелер сайдан тайғанақтап, абыр-сабырлап әзер-әзер өтіп, арғы бетке көтеріле бергенде сәні-салтанаты оқшау тағы бір көшке кездесті. Иттер ырылдасып тұра қалды. Екі ауылдың ер-азаматы анадай жерде ат үстінде иіріліп, тілдесіп алды да, сосын қауқылдасып, үзеңгі қағысып бірге кетіп бара жатады.

Жас жігіттер көшке қайырылып соғып, көңілі кетіп жүрген қыздан қолүздік мүше алып, бірін-бірі шаужайлап, қау-қауласып шаба жөнелді. Ұзын шұбақ көш әлгілердің соңында жосылып қалған ат тұяғының ізімен жүріп келе жатқан-ды. Екі ауылдың ер-азаматы алысқа ұзамаған. Ілгергі жақтағы бір қырдың астында бұларды тосып қарайлап тұр екен. Сол жолы екі ауыл қатар қонып еді. Көкке тойған ұсақ малдар жедел қоңданып, алды төлдеп жіпсіз байланған екі ауыл бір жұртта ұзағырақ отырып еді. Күн санап жас төл көбейді. Сауылатын малдар мен ақүрпіленіп желіндеп тұрған аналық малдарды өріске жібермей, ауыл іргесінде, ана жер, мына жерде шұбартып жатты.

Қардан жаңада ғана арылған дала күндіз көктем айының шуағына бусанып, алыста сағым ойнап, жаз нышаны анық белгі бере бастап еді. Қатар отырған екі ауылдың бет алдындағы тобылғылы сайдың күнгей қабағындағы баурайда балапан көк масаты түктеніп қап еді. Басы бүрленіп келе жатқан көде, бетеге, жусандардың түбірінде көк қылтиып, ертең әлі-ақ дүркіреп әл бермей кететін құдіретті жас күштің алғашқы қуанышты белгісіндей кісі көзіне шоқтай басылады. Несін айтасың, қыстаудан шыққан ауыл көңілді! Түндігін ашып тастаған аппақ ақ үйлердің ішінен тыстағы көктем иісі бір сәт үзілмей, үнемі танау жарғандай тыныс ашылып, жан біткен жанның қол-аяғы жеп-жеңіл сергек. Жас жүрек лүпілдеп ілгергі, алдағы күннен әлдене аңсап, әлденеге қиялданып арман үздіге бастаған шақ қой ол! Ат тұяғы баспаған әлдебір алысқа сапар шеккің, жолға шыққың кеп ауаланып лүп-лүп соққан жүрек те алып ұшып тұрғаны! Қатар қонған екі ауыл бір-біріне ерулік беріп, кезек-кезек шақырысып, араға аяқ-табан қатынап қалған. Әсіресе, жастардың жолы болды. Екі ауылдың қыз-бозбаласы күн батса ауыл сыртындағы қара жалға жиналып, таң атқанша асыр сап ақсүйек, белбеу соқ, көрші-көрші, хан көшін ойнады. Енді бірде алтыбақан тепті. Алтыбақанға қыз бен жігіт қатар тұра қап, кезек-кезек аспандап жүріп қосылып ән шырқады. Ол күндері екі ауылдың жастарының аузында-Қыз Қосан. Бәрі ынтық. Бәрі әнін соған арнады. Сөзін соған бағыштады. Бірақ биік қабақ, ашаң бойлы, ақ сұр қыздың жүзі салқын. Со жылы Сары екінші рет қолға түсіп, Жармола түрмесінде жатқан-ды.

Бір жолы алтыбақан теуіп жүрген қыз бен жігіт аңдамай Сарының әнін шырқасын. Жаңа ғана даланы басына көтеріп жатқан жастар кенет тына қалды. Келесі кезекте ән айтқалы әзірленіп тұрған Қыз Қосан кезегіне шықпай ай сеулесі астында мұңды жүзі бозарып, алтыбақанға сүйеніп тұрып қалды. Осыдан кейін ойын-сауыққа ешкімнің зауқы шаппай, күндегіден ерте тарап еді. Ертеңіне Қыз Қосан аулы көшіп кетті... Ой, опасыз сұм дүние! Өткен күнде белгі жоқ. Сен бірақ бұл дүниеге енді қайтып оралмастай біржолата із-түзсіз өткенмен, сенің соңыңнан біз білмейтін, бізге беймағлұм тағы бір жас буын ертең әлі-ақ көктемдегі көктей қаулап келер. Бір кездегі біз сияқты олардың да ертең өздерінің қарсы алатын атар таңы, келер көктемі, өздерінің үздігіп күтер арманы, қызығы мен қуанышы болар-ау. Қыз Қосан тепкен алтыбақанға біз білмейтін басқа бір қыз бен жігіт қатар тұрып, олар да ай сәулесі астында ынтығына арнаған әнін айтып үздікпес дейсің бе?! Сүйтіп, жыл сайын жастың дәурен басына қайталап бір соғып отыратын мына қара жер сияқты, адам өмірі де дүниеге бір ұрпақтан кейін бір ұрпақ келіп үнемі жасарып отырар-ау!

Қара кемпір кенет көңілсіз тартып, ірі денесі көрер көзге кішірейіп шөгіп кетті. Шам майы таусылды. Үй іші қоңырайып, қайта жүдеп, бұрыш-бұрышта отырған кісілердің тұлғасы қарауытып, зорайып көрінді.

Мөңке мен Дос түрегелді. Кемпірдің құлағына еңкейіп бірдеңе деді. Бірақ қара кемпір түкке түсінбеді. Ол тек тап жаңа осы үйдің төрінде шалжайып жатқан кісілердің әлденеге әлгі екі қарт балықшымен шалғайласа тұрып, Төлеу мен Қалаудың қолын қысып, есікке беттеп бара жатқанын көрді. Енді қайтып үй ішіндегі әнге де, әңгімеге де зауқы шаппады. Иә, тән тозады. Жан да тозады. Тек тозбайтын да азбайтын темір сүйек бір пәле-адамның жады ғой. Күндердің күнінде адамды титықтатып құртып, ішінен кеміріп жеп жататын жалғыз жебір жау болса, ол, тегі, осы жадың болар-ау.

Қара кемпір шаршады. Өз денесін өзі ауырлап тезірек жатқысы келді. Тезірек жатып, тезірек ұйықтаса, көзі ашық, көңілі ояуда берекетін алған бар-бар нәрсенің бәрін ұмытар еді, оған бірақ... мына жастардың әзір тарайтын түрі жоқ. Бәрінен бұрын Айғанша талатын емес. Қараторы беті нұрланып, гүл-гүл жайнап кеткен. Қоңыр көлеңке үйде қап-қара көздің жанарына шоқ түскендей қаттырақ ұшқындап, бір әннен соң бір әнді шырқап отыр. «Е, Алла, біз көрмеген қызықты осы қарағым көргей еді» — деп ойлап, бейуақ кеште балапан басқан ұяда қонақтап қалған әлдебір үлкен ана құстай ұйқы қысқан көздің ағы әлсін-әлі айналып кетіп отыр.

* * *

Келесі күні қара кемпір төсек тартып жатып қалды. Алғашқыда алып-жұлып бара жатқан ештеңе болмас, аяғына мініп кетер деп еді. Бірақ күн санап денесін топырақ басқандай, тұла бойы зіл тарта бастады. Ауру дендеген дене әл-дәрменнен айырылып, көз жанары сөніп кетті. Бетінің бері қарамасын кемпір де, үй іші де білді. Үй іші тегіс ұйқыда жатқанда бұл күнде-күнде таң атқанша кірпік ілмей шығады. Түнімен қайдағы-жайдағылар ойға оралып, өзінің ертеректе дүние салған ата-анасын, кіндік кесіп, кір жуған жерін, басынан кешкен баяғы балдай тәтті жастық шағын, қатар құрбыларын, оң босағада өткізген қызықты қыз дәуренін ойлай-ойлай, ақыр соңында күйеуін есіне алады. Бұрын бұндай жағдайда ылғи дұғасына кіргізетін. Бұл күндері ішінен күбірлеп: «Көп ұзамаспын, қасыңа мен мен де барармын. Күт, күт мені», — деп тынысы ауырлап дегбірсізденіп, демігіп жатыр.

Өмірінің ақырғы күндерінде қара кемпір бір жанның бетін көргісі келмеді. Балалардың қылығы жынына тиеді. Шіркіндерде талпынып, талап қылайын деген ой болсайшы. Кежегесі кейін тартқан тоғышар сорлылар қызыл іңірде жатқанына қарамастан күнде сәске түсте шаққа оянады.

Қонақтар кеткен күннің ертеңіне бұл үй ішін қағып, сілкіп, от басын сыпырып отырыңдар деп еді. Кірген-шыққан кісілердің аяғының астында шаң боп жатқан мына бір іліп алар азғантай дүниесі құрғырды жинап, жүк арасына буып-түйіп тастаңдар деп қанша қақсаса да, не келіндер, не балалар құлақ аспады. Уһ, құрысыншы! Өзіңнен күш кеткесін кімнің сөзін кім тыңдайды?!

Осы бір ит ырғылжыңмен үш күн өтті. Төртінші күні де ас-сусыз ызғыған үйде ешқайсысы тұра қоймады. Еркегі де, әйелі де оқта-текте көзін ашып, басын көтере түседі де, қайта жатады. Сонан олар сәске түсте шаққа тұрды. Ұзақ ұйқыдан беттері іскен. Аш балалар төсектен тұра сала ас сұрап аналарына қыңқылдап жатыр.

Төсектен керіліп-созылып тұрған Төлеу сыртқа шығып еді, іле-шала ышқыр бауын шала-пұла байлап, ішке жүгіріп кірді.

— Түрі жаман!.. Ғаламат! Дауылға ұшырамай, баспана салып алғанымыз қандай абырой болды.

— Қасқа кедейдің күні осы да, отырса да-тәубе, тұрса да-тәубе.

— Әже-ай, мені тақымдай бердің-ау. Баяғыңды аңсай бермей, барға қанағат қып тыныш отырмайсың ба?

— Мына шіркін не дейді? Баяғысы не, мен кешегі күніме зар боп отырған жоқпын ба?

— Ол күн де жоқ... ақсамай-ақ қой.

— Мейлің, мен жасарымды жасадым. Жалғанның жақсылығына да, жамандығына да тойдым. Ендігі қалған өміріме рахат тілеп отырғам жоқ, иман тілеп отырмын. Кәрі саулықтың жасындай өмірім қалды ма, жоқ па?.. Бір тұтам тірлікте сендер мен мал үшін жаманатты болатын жайым жоқ. Тиіспей, тыныш отыр әрмен... Мал сенің өзіңе... кесер келеке керек. Қала берді ана үпірлі-шүпірлі сары қарын балаларыңа керек.

Төлеу тіл қатпады. Екі келіншек екі жерде бүрісе қапты. Жақ жүні үрпиген жүдеу балалар ойынға зауықсыз. Жел ызғыған мұздай үйде бұйығып, аналарының бауырына тығылады. Әлгіден кейін кемпір де үнсіз. Ит өмірдің аяғы осылай ырым-жырым боп аяқталарын білді. Басқасы басқа, ана көзінің қарашығындай кішкентай қарақтары қыңқылдап ас сұрағанда қайда кетерін білмеді. Сорлы балалардың аузына ас әкеп салатын әкенің сиқы анау. Қатыгез өмірдің қызығы қалмай бара жатқанын байқаған сайын осы күні күнәкар көңіліне қайдағы бір кісі жаны түршіккендей ой келетін боп жүр. «Байсыз, баласыз өмір сүрмеген екем», — деп ойлайды. Онда екі ұлдың тірі күйігін тартпас еді. Мына келіндері де басқа бір дені дұрыс кісіге әйел боп, кім біледі, сорлылардың бағы ашылып, түндігі бүтін үй астында түтін түтетіп отырар ма еді, қайтер еді?! Онда мына пақыр балалар да жарық дүниеге келмес еді ғой. Жөргегінен жоқшылықтың зарын тартып, жер бауырынан нәр ала алмаған көктей шерлеп өспес еді.

Уһ, қайтейін, баяғы асып-төгіліп жатқан ағыл-тегіл байлық көзден бір-бір ұшты. Оны аңсап отырған бұл жоқ. Өз басы осы күні жоқшылыққа көнді. От басының тыныштығын тілейді. Құдай мыналарға бақ бермесе де, талап бермегеніне қынжылады. Осы шіркіндер бірдеңе десең арс етіп бетіңнен ала кетеді. Ата-ана байғұс ұрысса, ақыл айтып ұрсады да. Сен қайбір өзегіңді жарып шыққан балаңнан өш алайын, есеп айырайын деп ойлайсың?! Теңіз жағасына келгелі Төлеу өнімсіз істің соңына түсіп алды. Етік жамайды. Желіде түйесі толып тұрғандай мұрындық жонады. Әне, енді таспа сыдырып отыр. Қалау күпімен басын бүркеп қорылдап ұйықтап жатыр; осыдан тек ас ішерде оянады; ас үстінде қазан ұстаған әйелмен жағаласып, қасығы қолында жүргенін көргісі келмей, дені сау кезде бұл сыртқа шығып кететін. Ол бүгін тіпті кеш оянды. Жастық батқан беті умаждалған көндей мыж-мыж. Басын көтерген бойда қазанға қарады. Бүгіндікке от жанбай, қазан астындағы қоламта мұздап қалған екен.

— Мына үй кісіні астан өлтірер.

Қалауда мойын жоқ; бастық құр өзін көпшіктей кеудеге апарып қондыра салғандай; бас пен иық тұтасып, күдіс жауырын күдірейіп тұратын домаланған бадамша жігіт. Бас болса болмаса да домалақ. Мұрын мес түйініндей доп-домалақ. Құлағы екеш құлағы да домаланған томай құлақ.

Кенет Қалау кіші жеңгесі үй ішіндегілерге сыртын беріп, баласы мен екеуі өз алдына оңашалана қалғанын байқады. Бұның тегін емес екенін біліп, қасына жақындап барып еді, шынында да, Балжан баласына жұрттан жасырып күлше беріп жатыр екен. Күлшені көрген Кенжекейдің кішкентай қызы қыңқылдап анасына жетіп барды:

— Апа... нан!.. Нан бер.

— Айналайын, далаға бар, ойнап келе ғой.

— Нан, нан бер!..

— Қарағым-ай, жанымды жеп болдың ғой. Бар болса, анаң сенен аяп отыр дейсің бе?..

— Әне, анада нан бар... — Кенжекей шыдамай Балжанға барып:

— Мына балаға қаныңның шетінен бір үзіп берші! — деп еді, Балжан зілдене мырс етті:

— Е, саған нан ба...

— Әй, залым! Мен өзіме сұрап тұрғам жоқ, мына есін білмейтін нәрестеге бір үзіп берсең нең кетеді?..

Балжан күндесіне атып жіберердей түсі бұзыла қарады; ол, бірақ ауыз ашып үлгірмеді. Шар ете қалған жас бала даусына жалт қарады. Құдды күшігін қорғаған тағыдай Қалаудың қолын күлшеден тайдыра қағып жіберді де, баланы бауырына тартып алды:

— Аулақ жүр! Ойнайтын кісің мен емес.

Қалау еркек басымен әйелден беті қайтып қалғанына ыңғайсызданып, оған енді қалай тиісудің ретін таппай біраз тұрды. Сосын ыржалақтап күліп, жеңгесінің қасына тақымдасып қатар отырды да, санынан шымшылай бастап еді, бірақ Балжан былқ етпеді. Қанын ішіне тартқан сұп-сұр жүзін сырт салып, шімірікпей отыра берді. Қалау түк шықпасын білгесін тұрып кеткісі келіп еді, бірақ «енді қайтер екен» деп бұларды бағып отырған үй ішіндегілердің назарын байқады. Жеңгесіне қатты өшігіп, қаны қайнап, кеждікке біткен кішкентай томай құлақтың ұшы дуылдап қызара бастады. Кеше тайлақ сойғанда тас қайраққа жанып ұстарадай қылпылдап тұрған сары мойнақпышақ қолында отыр еді. Ызасы қайнағаны сонша: «Ой, әкеңнің көрі... Сен қатынды қайтсем екен...» — деп кіжініп отырды да, қолындағы өткір пышақтың ұшын Балжанның балтырына пісіп алды. Қан шыт көйлектің сыртынан бұрқ етті. Үй іші абыржып қалды. Кенжекей шыңғырып жібере жаздап, қолымен аузын баса қалды. Балжан міз бақпады. Пісте мұрынның жұқа танауы сәл қусырылып, дір еткені болмаса, бұл жолы да бәз баяғы безерген сұп-сұр қалпы сазарып отыра берді.

— Туһ, залым! Мына имансызда жан жоқ шығар. — Ішке Айғанша кірді. Қолында кендір жіпке сағалынан тізген он шақты қылыш балық. Үйге жеткенше асығып, омыраулап желге қарсы жүгіргесін бе, аптығын баса алмай тұр. Соған қарамастан екі бетіне қан ойнап, күлімдеп кіріп келгенде, ертеден бері бүрісіп отырған жандар бастарын көтеріп алды.

— Балық...

— Балық...

— Алақай, Айғанша апам балық әкелді, — деп әсіресе, аш балалардың ажары кіріп, шулап жатыр. Түсі өзгермеген тек қара кемпір.

— Сен неғып жүрсің? Қолыңдағы не?

Айғанша балықты есік жақта жатқан бір құшақтай қамысқа тастай салды да, екі жеңгесіне иек қақты:

— Сойыңдар!

Кенжекей мен Балжан түрегелді. Айғанша бет-аузының құмын сүртіп, көзіне түскен шашты қолының сыртымен кейін қарай қайырып тастады. Анасының жаңағы сұрағына бұнан әлі де жауап күтіп, көзін айырмай отырған қатал кескінін байқады.

— Әй, қыз, қайдан келдің?

— Ұрыспайсың ба?

— Бірдеңені бүлдіріп келген шығарсың?

— Ештеңе де бүлдіргем жоқ... апеке, тек ұрыспашы.

— Жарайды, айта ғой, қайдан келдің?

Айғанша анасының жібімей қойған қатал кескініне күле қарап, екі бетін алақанымен қысып өзіне қарай бұрды:

— Өзің-ақ айтшы! Ана жақта жалғыз үй төбең шошайып отырушы едің ғой. Ал, бұл жақ... Апа, бұл жақ сондай көңілді!..

— Жә, болды!

— Бұл жақ; керемет. Ана жағың ауыл, мына жағың ауыл... Сосын ақ үйлі промсол.

Төлеудің де діңкесі құрып отыр екен.

— Бәсе, Айғаншажан, анаңа өзің айтып ұғындыршы...

— Апам түсінеді ғой. Солай ғой, апа, бұл жақ көңілді ғой, ә?

— Мына шіркін қайтеді? Кісіге тығылмай, ары отыршы. Қарық болсаң келдің ғой, Жиделібайсыныңа. Өзің қайдан келдің?

— Мен бе? Мен бағана промсолға барып едім... Қатындар балық сойып жатыр екен.

— Сойса қайтеміз?

— Жоқ, жай айтам... Ақысына балық береді екен.

— Ал?

— Сосын бір орысқа бардым да, мен де балық сойысайын дедім...

— Кет әрмен!

Сонда да болса Айғанша анасына тығылып, оның жаңа ұрыспауға уәде еткенін есіне салып еді; ашулы кемпір ауырып отырғанына қарамай орнынан тұрып, келіндерінің қолынан сойып жатқан балықты жұлып алды да, сыртқа апарып итке тастады. Ізінше қайтып келіп, қызына қадала қарап:

— Ой, әдепсіз! Қыз арын аяққа таптап... Орысқа жалданып, жұмыс істегеніңнің алды-арты осы болсын! — деді.

Үй іші қара кемпірдің қандай қатал мінезін де көтеріп үйренген-ді. Тек қолдағы баланың кішісі болғасын басқаларға қарағанда, қайта Айғанша еркелеу өссе де, анасы шын тіктелгенде бұ да жым болатын. Айғанша ас сұрап қыңқылдай бастаған балаларды бауырына қысып алды да, құлазыған үйде көз жасын күшпен тежеп булығып отырып қалды. Қалау қабағын қарс жауып, бірдеңе деп бұрқылдап отыр. Аузындағы астан қаққан анасына Төлеудің де атарға оғы жоқ. Ауру кемпірге бата алмаса да, ызасын кімнен аларын білмей, үй ішіндегі әлі жететін бала-шағаның қыбын бағып қапты.

Осы кезде есік ашылып, ішке Мөңке кірді. Қолында бір асым балық. Жағаға көшіп келгелі Төлеудің үйіне жиі қатынап, қамқорлық етіп жүрген-ді. Ол, әсіресе, қазіргідей қазан қайната алмай отырғанда бұларға қол ұшын беріп, жүдеу жандарды жарылқап тастайтын. Төлеу ұшып түрегелді:

— Төрге шық, Мөңке аға.

— Рахмет, шырағым. Осы арадан кетем. Шаруам бар...

Ой, тәйірі, шаруа қайда қашатын еді...

Қара кемпір мырс етті. Төлеу анасына ызалана қарады. Мөңке үй ішінен ештеңе байқамаған сыңай танытып:

— Төлеу шырағым, — деп әңгіме бастады, — балалы-шағалы жігіт көрінесің. Ұялма, бізден асымдық балық алып тұр.

— Рахмет, Мөңке аға. Әуелі Құдай, қалды өздеріңе сеніп отырмыз.

— Бізде қайбір бақ-дәулет асып-төгіліп жатыр?.. Тірлігің-теңіз.

— Құдай берген ырзық-несібе болғасын, барымызды бөле-жара көрейік деген ой ғой біздікі.

— Дұрыс қой... Құдайдан қайтсын. Өй, не қып отырсыңдар, қазан көтеріңдер!

Кенжекей маздатып от жақты. Жалпылдақ отын лезде тұтап қызыл ұшқын сіркіреп, сытыр-сытыр жанып ала жөнелді. Күні бойы көлеңке басып тұнжырап тұрған бұрыш-бұрыштарға лапылдап жанған жалпылдақ отынның сәулесі түсіп, үй ішіне қабақ жапқызбады. Сырқат кемпірден басқаның бәрі ентелеп қазанға жақындады. Қалау ғана қозғалған жоқ. Ін аузын баққан мысықтай беті буланған қазанға қыбыр етпей қарап қапты. Балық маңына біреу жақындай қалса, түсі бұзылып кетеді. Қазан қайнағалы Төлеу де мазасыз.

Сұр балықтың иісі шыққан кезде ол, әсіресе, шыдамынан айырылып:

— Отты, отты молырақ сал, — деп Кенжекейдің жанын ала бастап еді. Қазанға ас әкеліп салатын азаматтың түрін ұнатпаған Мөңке:

— Әй, жарқыным, — деді ақырын, — келешекте қандай-қандай ойың бар?

— Ол жағын ойлағам жоқ, Мөңке аға...

— Сөз болғаныңа. Мына балалардың келешегін сен ойламағанда кім ойлайды?

— Бәсе десейші...

— Әй, апа, қойшы... сен тыныш отыршы!-Қара кемпір үндемеді, Төлеу тағы да үңіреңдеп қазанға бір, Кенжекейге бір қарады. Астан басқаның бәрін ұмытып, осы қазір ол қарт ана мен қарт балықшының жақтырмаған салқын назарын да сезбеді.

— Енді түсір, езіліп кетер.

— Жә, шырақ, — деді Мөңке, — қазандағы балық қайда қашар дейсің? Сен, кәне, ендігі тірліктің жайын ұқтыршы.

— Қайдан білейін... қолдағы бірлі-жарым қараның ағын ылаждамасақ...

— Жарайсың!.. Бұл араға түйенің түкке керегі жоқ.

— Неге?

— Теңіз жағасында отырған кісі бір-жар түйенің желінін тартып жүрек жалғай алмайды. Ал, теңізді саусаң, өзіңдей қайратты жігіт бір үйді асырайды.

Жаңа ғана жайраңдап отырған жігіт кенет жүні жығылып, сүмпиіп кетті.

— Төлеу қарағым, қармақ жұтқан балықтай, кейін тарта берме. Үлкеннің тілін алатын бала болсаң, сен басқаны қой да, балыққа түс.

— Ей, балам, басыңды көтер! Мөңке ағаңның ақылын ал! Мынау жөн білген кісіге жалғыз түйесін беріп сатып алатын ақыл, — деді қара кемпір.

— Жоқты айтасың-ау... Балықты қалай аулаймын?

— Е, балық аулаған кісі сенен кем бе?

— Кем емес, әрине. Бірақ ол менің істемеген кәсібім ғой.

Мөңке күйіп кетті:

— Баланың сөзін соқпа. Балықшы боп теңізде туған кісі жоқ. Ықылас қойса үйренбейтін несі бар?..

— Ықылас жоқ қой. Құрысын, қашанғы қақсай берейін, — деді кемпір, кем талап балаларынан қажығанын жасырмай күрсініп.

Мөңке ертеден бері үлкендердің әңгімесіне араласпай, пеш түбінде қос тізесін құшақтап отырған қызға қарады:

— Осы балам болмаса, сірә, басқаларың жұмысқа қырсызсыңдар-ау деймін, — деді де, Мөңке түрегелді.

** *

— Ау, суға бармайсың ба?

— Е, саған барған ба.

— Есің дұрыс па? Үйде бір ұрттам су жоқ.

— Жоқ болса, қайтер дейсің, сен барарсың.

— Мен өткен жолы әкелгем.

— Бұл жолы да әкелерсің, — деді Балжан. Кішкене баласын алдына алып, құраң көрпе үстінде күйеуімен тақымдаса қапты. Кенжекей бұны осылай күнде-күнде ызаға булықтырып қойып, шімірікпей безеріп алатын күндесінің бедірейген бетін жүгіріп барып осып-осып алғысы кеп кетті. Тым құрыса тілдегісі кеп еді, бірақ оған аузына айыз қанатын сөз түспей, дір-дір етіп тұр еді.

— Өй, селтиіп неғып тұрсың? — деді Төлеу. Кенжекей аузын ашса көзінен жас қосыла шығатындай, үні шықпай, ішінен тынып тұр еді; Төлеу түрегелді. Бір шаруамен сыртқа шығып бара жатқан сияқты еді, есік алдында тұрған Кенжекейге қатарласа бере тоқтай қалды.

— Суға бар!

— Күнде-күнде мен...

— Иә, сен барасың! Күнде-күнде барасың. — Кенжекей қозғалмады. Төлеу әйелдің үстіндегі қақпа шекпеннің жағасынан ұстады да, есікке қарай сүйреп ала жөнелді. Кішкентай қыз бала шырылдап анасының шалғайына жабыса беріп еді, оны Төлеу аяғымен қағып жалп еткізді. Содан кейін әй-шайға қаратпай сыртқа сүйреп алып шықты да:

— Өлтірем... Бар, су әкел! — деді.

Ащы суға үйренген балықшылар тұщы су іздемейтін; тек қырдан көшіп келгендер балықшылар ішкен суға көндікпей, ауыз суды айдамалдап Ақбауырдан алдырып отырған-ды.

Кенжекей түйеге міне сала тайрақтатып желе жөнелді. Ауылдан ұзап, бір қырдың астына түскесін даланы басына көтеріп зарлап қоя берді. Кешегі қара дауыл басылған еді. Бірақ күн бүркеу. Сұрғылт бұлт сіресіп көк жүзін басып алған. Қыламықтап қар түседі. Кешегі дауылда түбін қазып тастаған қара кеңірдек жусан жол бойы желіп келе жатқан түйенің құлбақайын қағып, қайта-қайта сүріне берді. «Мына сорлыға не болды?» — деді Кенжекей. «Үйде Еркем де жоқ еді. Сорлы баланы жұбатса болар еді-ау».

Кенжекей келе сала түйені құдықтың жанына шөгерді де, асығыс-үсігіс ыдыстарын суға толтыра бастады. Су ішкісі келген түйе тынышсызданып, Кенжекейді жүргізбей шелекке ұмтылып, мойын соза берді. Кенжекей бір-екі жасқап еді, оған болмағасын тұмсығына салып қалды, үркек інген атып тұрды. Кенжекей бұйдаға жармасты.

— Ой, жамалдатқыр, шөк! Шөк!

Сары інген бақ етті. Кенжекей онан сайын ызаланып, ұрғалы ұмтыла түсті де, тоқтай қалды. Осы жануардың түйе боп бақырғанын көргені осы. «Мұрнына құрт түсіп жүр еді», — деп аяп, су толтырып жатқан ыдыстарын қоя салды да, жалма-жан түйені суаруға кірісті. Жағаға көшіп келгелі бір үйлі жанның ауыртпалығы сары інген мен бұның мойнына түсіп жүр. Отын тасиды. Су тасиды. Бір үйлі жанның жүрген-тұрғанда мінетін көлігі де осы. Өзінің де, бұның да баяғы күнін ойласа көкірегі қарс айырылады. Несін айтасың, баяғыда басқа түйелерден бұның сөгерлігі артық еді ғой. Бір кезде екі өркеші баладай, шудасы желк-желк еткен сирақты сары інгеннің қазіргі мыжырайған түрі тым аянышты. Оның үстіне Төлеу қыста шұлғауыма салам деп мойын шудасын күзеп алып, ұсқынын қашырып қойған. Кенжекей сары інгеннің басындағы ауыр халді жаңа көргендей. Суға қанған інген мойнын созып, жерге басын салып жатыр. Кенжекей інгеннің жанына барып жүресінен жүгініп отырды. Бұны ойлады, өзін ойлады. Осы күндері күйеуі мен күндесінен көрген зәбірін есіне алып отырып, «жазығың болсын, болмасын, әркім өзінің әлі жеткеніне зәбір береді екен ғой», — деді ішінен. Сары інген адамның ырқына көнбейтін асаулығының арқасында Төлеу мен Қалаудан таяқ жеді, зәбір көрді. Тентек жігіттер бұның басын да жарды. Көзін де шығара жаздады. Бұны ұзатқанда әке-шешесі еншісіне берген сары інгенді бақыртып сабап жатқанда араға түсе алмағасын, білмегенсіп сырт айналып кететін.

Сары інген қыста туып еді. Алғашқы көрген жас төл болғасын үй іші қандай қуанған-ды. Кенжекейде тіпті ес қалмады. Тостағандай қап-қара көзі мөлдіреген әп-әдемі ботаны қасына барған кісінің бәрінен қызғанды. Сауыны болғанда ғана сауыншы әйелді бауырына жібергені болмаса, басқа кезде сары інген әлдеқалай біреу-міреу ботаның қасына жақындай қалса да, кісіні шайнап тастайтындай тісі шықырлап жынданып жүрді. Ол тіпті ауыр толғақтан кейін денесін жия алмай, тұла бойы аяз қысқандай қалшылдап тұрғанын сезбеді. Ана жатырының шырыны әлі кеуіп үлгірмей, мап-майда бұйра жүні буланып тұрған көк шулан ботаның үстіне түсіп, ыңырсып иіскелеп өліп бара жатты.

Кенжекей қыста туған ботаны ауыз үйге алғызды. Күнде-күнде анасы екеуі астын құрғатты. Берегірек келгесін қолымен жем берді. Соған үйренген бота алдына қойған жемді алмай, кішкентай Кенжекейдің соңынан қалмай, ыңырсып еріп жүріп мап-майда масаты тұмсығымен қолын иіскелейтін. Кенжекей әлдеқалай жасқаса да, бала мінездес бота көңіліне ауыр алып «фуф!» деп ыстық демін бетіне бүркіп қалатын-ды. Бота өскесін тіпті сұлуланып, жібек жүні желкілдеген тайлақ, онан сирақты сары інген болды. Кенжекейдің ыңғайына қараған үй іші сары інгенді дәл бір киелі малдай қастерлеп еді. Басқа боталарға жұрт сірге кигізіп, ерте суалтып жатқанда, сары бота қашан сүт тайлақ болғанша енесінің бауырында арда еміп жүрді. Бері келгесін де өзге түйелерден бұның күтімін бөлектеп, мұрны кеш тесілді. Жүк артпады. Мінбеді. Кенжекейді ұзатарда ғана үстіне малындырып кілем жапты. Тұлымына үкі тақты. Ұзатылған қыздың жасауын артып, қалауыш ортасына қыздың өзін мінгізді. Асау інген жол бойы кез келгеннен шошып, шөп басы сыбдыр етсе де елеңдеп, үркіп бұйдасын ала қаша бергесін, Кенжекей басқа көлікке ауысып мінгісі келіп еді, ол бірақ соны күйеуіне қалай құлаққағыс қылудың есебін таппады. Әсіресе, құдалардан қысылды. Жақсы көретін жеңгесі қыз көшіне еріп келе жатқан-ды. Кенжекей желек астынан бұрылып көш соңында келе жатқан жеңгесіне жалтақ-жалтақ қарады. Бірақ жеңгесі байқамады. Бір топ қызбен ат үстінде әлдебірдеңеге мәз боп күлісіп келеді екен. «Ұзатпай жатып ұмытқаны ма?» — деп ойлады. Жақын кісілер арасында келе жатып та жалғыздығын сезе бастады. Қайран, қыз дәурені қысқа ғой. Ата-ана мәпелеп өсірген кешегі тірлігінен алдағы өмірдің мүлде... мүлде басқаша болатынын, жүрегі құрғыр ауылдан шықпай жатып сезіп еді-ау. Ата-анасы ұзатып сап тұрып қыз астындағы түйенің тізгінін қабағы түксиген ірі қара жігіттің қолына бергенде, бұл өзінің ендігі тағдыры түгелдей осының қолында болатынын білген-ді. Алдағы күнде өмірінің дәл осылай болатынын қайдан білсін?.. Алдағы күнді білмегесін де алдын ала ойлап, басын қатырғысы келмеп еді. Неге екенін қайдам, оны ойласа дәл бір түбі көрінбей қарауытып жатқан суға түскелі тұрғандай жүрексінді. Ата-ана қолынан сары інгеннің бұйдасын алып жатқан ірі қара жігітке де жүрегі дірілдеп қарап еді. Бірақ сол бойда өзін-өзі жұбатып, «ата-ана аясынан кетсе де, алдында қайын ене, қайын ата, Құдай қосқан қосағым бар», — деп ойлап еді. Ол, міне, екі күннен бері алдына түсіп ап, үн-түнсіз түйе басын жетелеп жортып келеді. Неге үнсіз? Не ойлап келеді? Өз басындағы қиындық оның басында да бар ма екен?

Кенжекей ірі қара жігітті көзінің астымен бақты да отырды. Жігіттің қақпақтай жауырыны мен сұңғақ бойына сүйсінді. Тек оның қамшы сабын сығымдап ұстаған қолының сырт жоны қарауытқан жүн екен. Күжірейген желке бітімінен де бір аңғар кісінің морт сынатын кеждігі мен қыңырлығын байқап, соңырағы күні оның осы мінезінен зәбір шекпесем қайтсін деп ойлады. Онымен алғаш кездескен түнді есіне алды. Үш күнге созылған той таң алдында ғана тараған-ды. Үш күнгі ырду-дырдудан шаршаған қыз жақсы көретін сырлас жеңгесі қолтықтап әкеп ауыл шетіне оңашалап тіккен ақ отауға кіргізе сала зып беріп, жып-жылдам тез шығып кеткесін әуелі жан-жағына қарап, жүрегі дірілдеп тұрды да, сосын шала-пұла шешініп қалжыраған бойымен төсекке құлай кеткен-ді.

Жеңгесі қайта кірді. «Еркем, — деп құлағына сыбырлады, жас жуған бетін қайын сіңлісінің дуылдаған өрттей ыстық бетіне басып,-ал, айналайын, Құдай бұйрығы... әзірлен. Оны қазір келіншектер әкеледі», — деді. Бұл есін жиям дегенше жеңгесі шамды сөндіріп шығып кетті. Сыртта біреулер күбірлеседі. Сосын жырқылдаған жәркелеш топ арасынан бір кісі бөлініп шығып, бұл жатқан үйге жақындап келе жатты. Жаңа жеңгесі жауып кеткен сықырлауық есік ашылды. Кенжекей қараңғыны бетке ұстап келген мына кісінің сол... соның анық өзі екенін білді де, іргеге қарай ытқып түсті. Шамасы келсе, шыға қашатын түрі бар. Бірақ оған кереге көгіне тіреліп, үстіне жамылған торғын көрпе астында бір уыс боп дір-дір етіп жатқан-ды. Сүйткенше сықырлауық есіктің жақтауын иығымен қағып-соғып о да ішке кірді. Қыз жатқан төсектің жанында тұрып ысылдап-пысылдап шешінді де, ұлықсат сұрап жатпастан көрпені серпіп тастап бұны бас салып құшақтай алды. Кенжекей қарсыласпады. Дөрекі жігіттің ыстық демі денесін өртеп барады. Едірейген тікендей мұрт күн тимеген тамағының астын қытықтады. Қыз қыбыр етпей шыдап бақты. Сонан таң атқанша шыдамсыз әупірім жігіттің құшағында тілсіз талықсып, өз ұятына өзі өртеніп шықты. Ертеңіне назарын тіктеп бір жанның бетіне қарай алмады. Онан келесі күні де беті өртеніп, үйде де, түзде де көзін төмен салып жүрді. Кешегі бұлғақтаған қыз дәуренінің ақыры осымен ақи-тақи бітіп, осыдан былай қараған бұның ендігі тірлігінде үш ұйықтаса түсіне кірмеген мүлде басқа бір өмірдің басталғанын білді. Бірақ ол не өмір? Не тірлік? Оны білген жоқ-ты. Сол түннен тек бет өртеген ұят қана есінде қапты. «Қыз дәурені құрысын. Бір көрінген қызғалдақтай қысқа екен ғой», — деді ішінен. Жол бойы осы ой басынан шықпай келе жатқанда қыз көші Хан жалына ілікті. Келіншектің түсуіне туралап, таяу арада ғана көгі тапталмаған жасыл сабатқа аударылып қонған үлкен ауылдың ақ үзікті үйлері анадайдан құжынап қоя берді. Келіншектің келе жатқан хабары жеткелі жолына қарап отырған ауылдың кәрі-жасы дүркіреп сыртқа шықты. Қызыл-жасыл киінген үкілі, сәукелелі, шолпылы қыз-келіншектер ұбап-шұбап алдынан шықты. Таяққа сүйенген кемпір-шалдар, қызықты тамашалап шапқылаған балалар. Жастар жағы ән шырқап, қалғандары улап-шулап келіп қалған шұбар ала жиынды көргенде қыз астындағы сары інген құлағын жымып ала қойды. Асау інген әлден үркектеп, танауы шуылдап, басын жетелеп келе жатқан аттылының алды-артына шығып ойқастай бастады. Кенжекейде ес қалмады. Қызыл-ала топ тақап келе бергенде кемпірлер етегіне толтырып алған құрт-ірімшікті уысын толтыра көсіп алып шаша бастады. Және бәрі жаңа түскен жас келінге шашуға тырысып, мұз кәмпит, қатқан құрт-ірімшіктер Кенжекейдің сәукеле киген басына сатырлап жауып кетті. Тастай құрттың бірнешеуі тұп-тура бетіне, маңдайына тиіп, қайсыбірі көзін шығара жаздады.

Есі шыққан Кенжекей қолына іліккен әлдебірдеңеге жабысып ұстай алды. Тас бұршақтай тасырлап жатқан тастай бірдеңелердің қайда тиіп, қайда тимей жатқанын ойлауға да шамасы болған жоқ. Ол тек үркек сары інгеннің жанары жалтылдаған көзін көрді. Оқжыландай қайқақтаған басын көрді. Сосын танауы шуылдап, Төлеудің қолынан бұйдасын жұлқып, ойқастап жүрген сары інгенді көргенде тіпті зәресі ұшып, тілі жеткенше Тәңіріге жалбарынғанын ғана біледі. Соның арғы жағы... Құрысын, сонан арғысы есінде қалмапты. Сары інгеннің бір кезде бұйдасын жұла-мұла ытқып атылғанын біледі. Сонан кейін... иә, сонан кейін әлгінде бұлар Хан жалына көтерілгенде ілгергі жақта көгалда отырған ақ үзікті ауыл, қызыл-жасыл улаған-шулаған шұбар ала жиын, қыздар, қатындар, бала-шағалар бір-бірімен араласып дүние ұйқы-тұйқы болды да кетті. Түйеден құлап бара жатқан келіншектің басындағы сәукеле бұлғаң етіп, тулаған түйенің аяғы астына түсті. Кенжекей «өлдім екен» деп ойлаған еді...

— Сол арада өліп кеткенім дұрыс еді, — деді Кенжекей.

Құрысын, той бұзылды. Өмір де бұзылды. Сонан бұл тобығы шығып, төсек тартып бір ай жатты. Кенжекей сары інген жайын кейін білді. Кенжекейді жыққаннан кейін есіріп алған інген тайрақтап тулап, қыз жасауы қирағаны қирап, сынғаны сынып ен далада шашылыпты. Аттылы кісілер жабыла қуып, қолы жеткені сойыл-шоқпармен басқа, көзге сабалап шаққа ұстапты. Төлеу сойып тастамақ болғанда қайын енесі араша түсіпті. Сары інген кісіге көнбейтін бас асаулығынан жазсын. Ал бұл... бұл ше? Кенжекей жаулығының шетімен жасын сүртті. Жерге басын салып жатқан сары інгеннің қасында қолы ештеңеге бармай жаны жабырқап отыр еді. Мына арадағы бай ауылдан бір әйел келді. Бас-аяғы түзу. Киімі таза. Бірақ бұның да жүдеу өңі сынық. Аяғын анадайдан ерекше бір сәнмен ырғаң-ырғаң басып кеп, әуелі шелегін, сосын иығынан иінағашты алып жерге қойды. Сосын бұның алдында ма, әлде бір кездегі өзіне тән ұяңдық па, Кенжекейге тура қарамай, бетін ары салып, бір қырындап тұрып амандасты.

— Сәлемет бол! — деп, бейтаныс келіншекке білдірмей, көзінің астымен іркіліп, ұзағырақ қарап қалғанын Кенжекейдің өзі де байқамады, — құрбым, айыпқа бұйырма, бұрын көрмегесін танымай жатырмын.

— Мен... мына ауылданмын.

— Осы арада Тәңірберген деген байдың ауылы бар деп естіп едім.

Иә, соның ауылы. Кенжекей бір ысырылып, бейтаныс келіншекке жақындай түсті.

— Құрбым, атың кім? — Келіншек үндемеді. Әлгінде бетін алып қашып, бір қырындап отырған күйі қыр жақтан соққан қара суық астында дір-дір қаққан жусанды сипап отырып қалды. Кенжекей оған таңдана қарады.

— Біз де бөтен кісі емеспіз. Балықшы ауылданбыз. Қырдан көшіп келген, кірме боламыз, — деді Кенжекей.

Бұлайша өзі тиіп айтпаса да, Ақбала мына келіншектің балықшылар аулынан екенін бір дегеннен білген-ді. Қашаннан бері баласы мен бұрынғы күйеуінен хабар ала алмай жүргенде «тілегенге сұраған», мына келіншектің кездескеніне қуанды. Кенжекей «бала жылап қалатын болды-ау» деп ойлап, әңгімелері ұзап бара жатқанына ішінен қиналса да, бірақ ойламаған жерден сөздері жарасып, әңгіме қызығына түсіп кеткесін бала да, бай да есінен шықты. Бұйдасы бос жатқан қашаған інген де есінен тарс шығып, Ақбалаға тағы да бір ысырылып жақындай түсті.

— Енем қатыгез. Бірақ, обалына не керек, әділ, — деп Кенжекей тосын бір әңгіме бастады. Ақбаланың мұңды жүзі әсер етті ме, ол әйтеуір өзінің осы дүниеден көрген қиянаты мен шеккен зәбір-жапасын ықылас қойып тыңдайтын дәл өзіндей бір мұңдық табылғанына ырза еді, — қайын енем мендей төмен етекті әйел емес, күнінде болған, толған кісі.

Күйеуі өлгеннен кейін, бір ауылды билеп-төстеп, еркек орнына жүрген.

— Көргені көп кісі десейші. Қорғаның мықты болды ғой?

— Не қылған... Менің сорыма, о да ауырып, әл үстінде жатыр.

Сары інген тұруға ерінгендей, ертеден бері мойны жетер жердің жусанын ернімен үйіріп жалмап жеп жатқан-ды. Біраздасын маңайында ауызға ілінер шөп қалмады да итініп-соғынып түрегелді. Құдық жанында бір-бірімен басы түйісіп қалған екі ақ жаулыққа сары інген сулы көзін салғырттау тастады да, бұйдасын шұбатып жөнеле берді. Әңгіме қызығына түскен Кенжекей оны байқамады. Ақбаламен сырласқан сайын көңіл шері тарқап, жылы сорпа бүріккен көндей қасаңы жібіп барады.

— Қайын сіңлім бар. Бойжетіп отыр, өзі бір мың болғыр. Адамы тап келсе, бір үйдің шаруасын дөңгелетіп әкеткелі тұр. Қайдам, сорлы баланың таланына қандай жігіттің тап келетінін...

— Әйелдің әйел болуы еркекке байланысты ғой.

— Сөз бар ма? Ата-ананың аясында отырғанда қай қыз бақты, базарлы емес.

— Е, де! Күйеуге шықты дегенше қыз бақыты қызыл иттің аузында кетті дей бер.

— Құрысын, көктемде бір көрінген қызғалдақтай, қайран, қыз дәурені қысқа ғой. Кей есуас қыз сорлыны үлбіреп тұрған шағында үзіп алып, үйітілген терідей ұйпалап тастайды-ау... Сол зәбірін қайтерсің? Сосын «қыз кезінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады?!», — дейді бұлар. Басында мен де бір үйлі жанның еркесі едім. Енді, міне, сонан не қалды?

Кенжекейдің басындағы қасірет Ақбаланың жүрегі мен жанын улап, көзін жерден көтермей, басындағы ақ жібек орамалдың шетін тістеп отырып қалды.

— Мені қойшы... менің боларым болды. Осы күні Құдайдан қайын сіңлімнің, сол қарағымның ғана бақытын тілеудемін, — деді Кенжекей.

Ақбаланың ойынан өз баласы кетпей отыр; алты айлығында емшегінен айырып, төркін жұртына тастап кеткелі әлі бір хабарын есіте алмай қойды.

Кенжекей тағы өз мұңын ортаға салып, күйеуінің кіші әйелін жақсы көретінін жаны күйіп, қатты зәбірленіп айтты:

— Уһ, қайтейін!.. Қатын сорлының қолында не тұр? «Қатын ашуланса қазан қайнатар», — деген рас қой. Біз ашулансақ ыдыс-аяқты лақтырамыз. Есік алдында жатқан итті тебеміз. Түйе сауғанда желінін қаттырақ сығып... а-а-а, айтпақшы...

Кенжекей жалт қарап, сары інгеннің бұйдасын шұбатып ұзап бара жатқанын көрді. Ақбаламен қоштасуға да шамасы келмей, ұзын көйлектің етегі аяғына оралып, түйе соңынан сүріне-қабына жүгіре жөнелді.

Сары інген Бел-Аранның кезіне қарай жүре жайылып бара жатқан-ды; кейінгі жақтан алау-далау боп етегі далпылдап келіп қалған әйелге бұрылып қарады да, май бүлкілге салып желе жөнелді. Бұлар теңіз жағасына көшіп келгелі сары інген қырдың қара оты мен тұщы суын аңсап, өзінің бұрынғы жайылған өрісіне аңсары ауатын да тұратын. Басы босаса қашып кететін болғасын аяғын тар қып тұсап жіберетін-ді.

Сары інгеннің арқасында екі жағына теңдестіріп артқан су толы бөшке мен мес бар еді; түйе желе жөнелгенде ауыр мес бүйіріне былқ-былқ соғып, салмағымен басып аударылып бара жатты. Кенжекей жылы сөзбен түйенің жанын жібіткісі келгендей, сары інгеннің соңынан қалмай, жүгіріп келе жатып: «қарағым, шырағым» деп жалынып көріп еді; бірақ әйгілі қашаған Кенжекейдің ойын білгендей, әрі-берідесін желге бет қойып, тура Бел-Аранның кезіне қарай тартты; бұл бет елсіз жапан түз, ұры-қары жүретін жер; бәрінен бұрын биыл қырда қасқыр көбейіп, осы өңірдегі ауылдың күнде бір малын жеп, тынышын алып тұрған-ды. Жаны ышқынған әйел түйеден қалмай сүрініп-жығылып келеді. Көзіне тер құйылды.

Бел-Аранның кезінен әрі асып, енді елсіз бұйратқа бет қойғасын түйе қара үзіп алыстап ұзай берді.

— Арам қатқыр сары інген... Жамандатқыр сары інген!-Кенжекей бір жығылып, бір тұрып жүгіріп келеді. Өкпесі алқынып аузына тығылды. Даусы шықпай, тамағы кеуіп қарлығып қалды. Мес аударылып түсті. Сілесі қатқан Кенжекей еңіреп отыра кетті.

* * *

Тәңірберген оянғанда күн әлі шыға қоймаған-ды. Түндігін жауып, есігін түсіріп, кілем-текемет ұстап тастаған жиһазды бай үйдің іші елең-алаң шақтағы бозғыл сәулемен көлеңкеленіп тұр екен.

Киіз үйдің әрқашан кісі бойын құп-қунақ қып сергітіп тұратын дағдылы салқын ауасын жас мырза оянған бойда бірден сезді.

Түнде кеш жатса да, ұйқысы қанып қапты. Тек азырақ денесі тоңазиын деген. Сыртта қара суық жел ызылдайды. Бір-екі рет ауыл шетінен ит үрді. Мал қайырған кісі болу керек, ық жақ беттен, алыстан еміс-еміс дауыс естілді. Ауыл үстінің дағдылы дыбысына жас мырза жөндеп құлақ аспай, өзімен бір көрпе астында бір бүйірін қыж-қыж қайнатып жатқан келіншегіне қарай аударылып түсті. Ақбаланың сұлу денесін атлас көрпе астынан да анық көріп, қалың шашын, түлкі сағақ аппақ мойнын, жұп-жұмыр иығының басын шолып өтті. Елең-алаңдағы бозғыл сәуле жас келіншек өңін көлеңкелеп жұмсарта түскен.

Тәңірберген келіншегін құшақтағысы кеп оқтала түсті де, өзін тежеп қалды. Өткен түні келіншегі ренжіп:

— Саған қолым жеткеніне мәз болып, ата-анамның алдынан өтпей, аруақтан аттап кетіп едім. Сенен сұраған өтінішім болсын: әке-шешемді шақырып ырза қып жібер, — деп бұған тосын бір тілек айтып еді.

Ақбаланың жайын ұғады. Артынан ата-анасы келмей, іздеусіз кетіп бара жатқанына зәбірленеді. Ақбала өтініш айтпаса да, Сүйеу қартты шақырып, жүзін жылытып алу өзінің де ойында бар-ды. Ел ішінде сөзі сыйлы қарттың бетін бері қаратса, түбі бір рудың тізгіні қолына тиері анық.

Тәңірберген бірақ бұл ойын бір жанға сездірмеді. Ақбалаға да ішін ашпады. Ақбала оның үндемегеніне бірде ренжіп, бірде ызаланып жүрді де, кеше сырт айналып жатып қалған-ды. Сонысынан қозғалмаған екен. Ұйқы үстінде де түндегі ашуы тарқамай, қасын түйіп ширығып апты.

Тәңірберген түрегелді. Сыртқа шықты. Үй сыртындағы қырға қарай бет қойып келе жатып, күз айының ызғыған қара суық желіне, бұлтты аспанға көз салды. Онан өріске айдайтын мал қамымен ерте тұрып, бүрсеңдеп жүгіріп жүрген сауыншы әйел, жалшы жігіттерге көз қиығын салып келе жатып та қайын атасы ойынан шықпады. Қызыл көз тентек шалмен татуласу жағын ойлады.

Қанша айтқанмен тірі кезінде болыс ағасының бұған мықты пана болғанын осы күні біліп жүр. Болыс ағасы тұрғанда етек-жеңін кең ұстайтын. Ел ішінің дау-шарына араласпай, теңіз жағасын жайлаған жалпақ елге бұл ылғи да жақсы жағынан көрінетін. Әдетте бір жан бұның не істеп, не қойып жүргенін білмейтін: бір істі істердің алдында бұл әдетте су түбіне шым батқан тасша жым-жылас жоқ боп кетіп, сонан бір күні бар шаруаны астыртын бітіргесін жақсы ат, жүйрік тазы, сәнді киіммен бойы жарқырап шығатын; мықтысы әлсізін талап, қырқысып жатқан қиянаты мен күнәсі мол мына дүниеде күнәкар болмай, тал бойын таза сақтап жүрген жалғыз кісі бір өзі сияқты; түн болса, ұйықтаған ауылдың сыртын торып аш бөрідей жортып мал барымталап, қыз алып қашып, сарт-сұрт сойылдасып жататын зорлық-зомбылықтан бейхабар жүрген пәк жан сияқты. Ондай жерде ол адам баласына жазықсыз, ойынын ойнап, күлкісін күліп, өзімен-өзі жүрген күнәсіз жан сияқтанып қара мұрты қиылып тұратын. Оны осы сәтте көрген кісі: «Апыр-ай, мына баланың иман жүздісін-ай!» — деп ойлаушы еді. Болыс ағасы өлгелі бұрынғы мінездің бәрі қалды. Ағасының кегін қуған жігіт бір топ солдатты бастап келіп, тал түсте, толы халықтың көзінше Кәленнің қатын-баласын байлап әкетті. Онан кейін балықшылар аулымен ашық тартысқа түсіп, Кәленді ұстатып, өзіне қарсы келгеннің бәрін құртты. Енді бұрынғыдай біреудің ығын паналамай, жауласқан жерде бойын көрсетіп қап жүр. Соның бәрінде де ол болыс ағасының бір қатесін ұмытқан емес. Қара күшке қаттырақ басқан ағасы ел ішіндегі арқа сүйер адамдардан айырылып, алды-артын жалаңаштап алып еді.

Осыны жүрегіне қатты түйген жігіт кейінгі кездері қол күшін молайтып, төңірегіне қара-құра топтап жүр...

Тәңірберген үйге тез оралды. Тілінің ебі бар бір кісіге адам жұмсап дереу шақырып алды; еркін дәйексіздеу демесең, өздеріне қарағанда Алдаберген софыдан кейінгі үлкені осы еді. Тәңірберген қайын атасымен екеуінің арасын жақындататын делдал дәнекер болуын өтініп еді; анау құлшынып кірісетін пейіл білдіріп жүгініп отыра қалды:

— Мырза, маған сен. Сүйеу қарт қатты ғой, бірақ қара тасты жібіткен тіл шақар шалдың зәрін қайтара алмаса кесіп-ақ таста.

Тәңірберген тым елпілдеп тұрған, тез пейіл кісіні жақтырмайтын.

— Жә, жолың болсын! — деп оны шығарып салды. «Ақбала қуанатын болды», — деп ойлады. Әншейінде кісі таң қалғандай талай үлкен істерді қолынан атқарып жүргенде, бұл өзіне дәл осы бүгінгідей ырза боп көрген емес-ті. Әлгі әзірде суға кеткен Ақбаланы асыға күтіп отырған үстіне софы ағасы кірді. Қасында Тәңірбергеннің бәйбішесі. Ол екеуінің арт жағын ала тары бір топ кісі үстіне үнсіз кіріп келе жатты.

Тәңірберген алғашқыда мыналардың келісіне мен бермеп еді. Ет жегісі келгенде софы ағасының дәл осылай қасына кісі-қараны молырақ ертіп, шұбалып жүретін жайын білуші еді; ол тек мына кісілердің арасынан әлгінде Сүйеу қартқа жіберген кісіні көргенде түсі бұзылып кетті.

Софы да бар ызғарын бетіне жиып келген екен. Керек десе, қасына еріп келген кісілердің жайғасып отырғанын күтпей, төрге шыққан бойда тіктеліп Тәңірбергенге қарады.

— Бетіңнен қағар бір пенде табылмай, тыюсыз кетіп жүрсің. Үлкен-кішінің бәрін басынып алдың. Е, немене, өзіңнен басқа кісі жоқтай әукеңді салып кеткенің.

Тәңірберген софы ағасына ыңғай бермей, қырындап бүйірін беріп отыр.

— Әй, бала, — деп Алдаберген софы енді асасының ұшын інісіне ызғарлана безеді,-уа, бетіңді бұр. Бермен қара! Бірге туған бауырластығымды сыйламасаң да, алдыңа сақалымды салып, үлкендік ете келіп отырмын. Рас, сен Сүйеудің қызына үйлендің. Құда түсіп қолынан алған жоқсың, оның аруағын аттап зорлықпен алып отырсың. Жә, оныңды, тіпті, құп дедік. Ежелгі бір жауымыздан есе алып бергендей көріп едік...

Тәңірберген бұл жолы да бастапқы міз бақпаған қалпынан қозғалмай, сұлу жүзі сыздап, шалқалап отыр. Алдаберген оның үндемегенін өзінше түсінді. Інім ұятын мойындаған екен деп кәрі софы енді тіпті өктемсіп, кең танауын көтере сөйледі:

— Сен немене, бүгінгі күні есіңнен танған сияқтысың. Қызын алдым деп, қу кедейді аулыңа шақырып жатқан көрінесің. Бізді сыйлайтын болсаң, ол қақпас шалды шақырмайсың. Ол — жауың. Жаудан жақындық іздеме. Осы отырған бар кісінің, мына қыздай алған жалғыз жарың бәйбішеңнің де өтініші бұл, — деп Алдаберген софы Ақбаланың өз аяғынан келгенін әдейі қағытып өтті.

Сыр бермей отырған Тәңірберген осы арада жаны ауыратын бір жеріне аңдаусызда біз сұғып алғандай, танауы әнтек дір етті. Қарасұр бәйбіше ертеден бері қыбыр етпей, қарсы беттен күйеуін бағып отырған-ды. Тәңірбергеннің жаңа жаны дір еткендей болғанын байқағанда оның өз жанын да біреу бұрап үзіп алғандай болып еді.

Алдабергенге еріп келген кісілер бастарын бауырына алып, мүлгіп отыр еді; сүйтсе олардың баққаны бар екен. Софы пәтуасын айтқанда олар да шұғыл құптап, бастарын шұлғып құнжыңдады да қалды:

— Иә, біз саған салмақ салғалы келдік.

— Бір тілегімізді берер деп келдік.

— Сүйеу қартты аулыңа шақырып, кешегі болыс ағаңның аруағын аяққа баспа. Дұшпанға таба қылма!

Осы тұста Сүйеу қартқа жұмсаған кісі сөзге араласып:

— Тәңірбергенжан, софы ағаңның сөзіне құлақ сал... — деп мәймөңкелеп келе жатыр еді, Тәңірберген күйіп кетті.

— Ой, жексұрын... көрінбе көзіме, жоғал! — деп, оның жасы үлкендігіне қарамай, жекіріп тастады да, есік жақта отырған өзінің атқосшысы-ақи көз жігітке иек қақты.

— Жинал. Сүйекеңе бар. Қызын қолынан ала алмадым. Кешірсін. Бауырынан шыққан баласын тастай ма, қызына келсін. Қол қусырып күтіп аламыз. Соңыра еліне ырза қып, ырғап-жырған жөнелтем. Сүйекеңе осы сөзімді жеткіз де, өзің бастап ертіп әкел!

— Құп, мырза. Өз сөзіңдей қып жеткізейін!

Ақи көз жігіт тұра жөнелді. Үй іші жым-жырт. Мынадан кейін бір жан қозғалуға қорыққандай, қыбыр етпей, отырған-отырған жерінде сілейіп қалған-ды. Дәл соның үстіне Ақбала келді. Иінағашын сыртқа қалдырып, екі шелек суды алды да, шолпысы сылдырап, сызыла басып ішке кірді. Үй толы кісіні ішке кіргесін көріп, бұл ауылға жақында түскен жас келіншек именшектеп қысылып қалды. Күндесі жаққа қарамауға тырысты. Төр алдында дөңбектей боп отырған көк сақалды, ірі денелі софыға бұрылып, көп ішінен оның бір өзіне ілтипат етіп, оң тізесін сәл бүгіп сәлем беріп еді.

— О, бетпақ, көрінбе көзіме!.. Жоғал! Жоғал! — деді Алдаберген софы қолымен бетін көлегейлеп, сырт айналып.

Долылық буып, жарыла жаздап отырған бәйбіше өзін қостайтын адам шыққасын көтеріліп кетті:

— Ойбай, ойбай!.. Мына тоқал... Қуарған қу тоқал жетті ғой менің түбіме, — деп дауыс салып далаға жүгіре шықты.

Ақбала құп-қу; кінәсін анық сезбесе де, мына кісілердің алдында бір айыбы болғанын білгендей қолынан шелегі түсіп кетті; кісі бетіне қарай алмай, көзін төмен салып қор болған қалпы, жаңа софыға сәлем еткен жерде тапжылмай сілейіп тұр.

Тәңірбергеннің де тап қазіргі түрі адам аяғандай; әншейінде сыртқа істейтін мінезін үйге істеп, қандай ойында қатын-балаға қасы мен қабағынан аңғартып бойын суық ұстап отыратын жігіт тап қазір біртүрлі. Далаға шыққасын да долылығы басылмай, ауыл айналып ойбай салып жүрген бәйбішесіне түк істей алмай отыр.

— Сен істеріңді істедің. Жас тоқалдың жолына осы отырған бәрімізді қабаттап қойып бауыздадың. Ендеше, сен қылғанға мен қылдым... Өзім тірі тұрғанда ол ақшұнақ шал бұл ауылдың топырағын басса көрейін. Бұл ауылға келер болса, менің өлігімнің үстінен аттап келеді, — деп Алдаберген софы анық жаулыққа бет бұрды. Осыдан артық тілге келмей, нөкерлерін ертіп шығып кетті. Тәңірберген түрегелді. Дәл бір соққыға жығылғандай бойын ала алмай тұрған Ақбаланың қасына келді.

— Жә, жасыңды тый. Онан да ертең әке-шешеңді күтіп алу жағын қарастыр.

* * *

Тәңірберген бір топ аттылы кісінің алдында ақ арғымақты ауыздыққа керіп, сыдырып келе жатты; ол жаңа ауылдан шыға сала қамшы басып еді, былай ұзап шыққасын ат екпінімен іштегі алай-түлей сезім басылып, астындағы Текежәуміт айғырының басын тартып, ақырын аяңға басты.

Еті қызып алған айғырдың екі көзі оттай жайнап, ауыздырын шайнап, кейде Тәңірберген қос тізгінді қаттырақ тартқанда жалт беріп жолдан шығып, біразға дейін бүйірлеп жүріп отырады; қалған уақытта пысқырып, көстектеп керіліп аяңдап кеткенде, соңында келе жатқан аттылар ілесе алмай, амалсыз желіп отыратын.

Ақ арғымақтың алдынан арты биік; әсіресе, оның төңкерген қазандай жалпақ жұп-жұмыр сауырын тегіс жапқан тықыр түгі жылтырап, жылт-жылт етіп тұратын. Тәңірбергенге ақ арғымақтың аяңы ұнайтын. Жолға шыққанда көбіне осы атты мінетіні содан; басқа қасиетінен бұрын оның бауырын керіп аяңдайтын көшелі, кербез жүрісінен біртүрлі жанға жайлы рахат тауып, астындағы ат емес, қайық сияқтанып кетуші еді. Тәңірберген ауылдан шыққалы әлі қыбыр еткен жоқ. Арғымақтың тас төбесінде шаншылған қос құлағынан көзін айырмай қадалып апты. Сыртынан қарағанда сұлу денесі ерге құйып қойғандай; екі иығының басы тіп-тік боп тура алдына қарап отырған нығыз қалпынан енді қайтып қозғалмай, айғырдың аяңына ырғалақтап, басындағы ой да дәл осы қазір тербеліп келе жатқандай.

Денесі суынғасын арғымақ ендігі қалған жолда ұрынбай, басын шұлғып тастап, бір қалыппен баяу жүріп келе жатты. Әлі де болса Тәңірбергеннің қабағында кірбің бар; жаңағы оқиға өзіне жаман әсер қалдырған; қанша ұмытайын десе де көңіл кірі лайланған судай боп софы ағасы мен бәйбішесінің қылығына ренжіп келеді; көзі тірісінде көңілі толмаса да, кешегі болыс ағасының софы ағасынан бір артықшылығы болатын; әрине, о да тайыз, о да тоқмойын еді; оның да өзінен шығатын ар жағында бір түйір ақыл болмаса да, тым құрыса осындайда пайда-залалын біліп, үнемі інісінің аузына қарап отыратын.

Құдайменде өлгелі софы ағасына жел бітті. Тәңірбергенді баласынып, билікке таласқысы кеп, әр кезде әлгідей үлкендігін арқаланып қиғылық салып жатады. Абыралыға қараған ағайын-туғанды азғырып, бұған айдап салып қойған түрі анау. «Ақылсыз сорлы, қолына билік тигенде не бітірем дейді екен...» — , деді Тәңірберген ішінен.

Осы қазір өзінің жалғыздығын қатты сезіп келеді. Бір үміті-оқыған інісі. Оның елге келуі көп кісіге желеу болып алды. Осы өңірдің игі жақсылары оқыған зиялы жігітпен дидарласуға құштар боп, көп күннен бері ауыл үстін басып жатыр. Бөрінің де арғы ойы белгілі: оқыған жігіт соңырағы күні сырқатынан тәуір боп Шалқар мен Ырғыздың бірінде қызметке орналаса қалса, қысылған жерде оны өздерінің бір кәдесіне жаратпақ.

Тәңірберген мырс етті. Әдемі бетіне ащы мысқыл шауып, іште жатқан ыза мен ызғарды танытып сұп-сұр боп сұстия қалды. Құдай-ау, осы заманның кісісі қалай ұсақталып кеткен?! Әлдекім болса бір сәрі. Ат басындай азамат... игі жақсы деп жүрген ығай мен сығайыңның істеп жүргені осы. Түбіне найза бойламайды деген Рамбердінің де қулығы көген басынан аспапты. Мал өрісінен арғы жер, онан арғы дүние өртеніп жатса да оған бәрібір. Жә, жә, жалғыз Рамберді ме? «Өзің не бітірдің?» — деген тосын сұрақ бүйіріне шаншудай қадалды. Өзі де жалаңаш құйрықпен тікен үстіне отырғандай, әрлі-берлі қипаңдап дозғалақтап қалды. Ауылдан шыққалы алғаш рет ол жан-жағына бұрылып, жусанды, бетегелі далаға көз тастады да, толқып кеткен көңіл қайта тынышталып, көк қасқа ерге құйрығын қадап жайғасып отырды.

Ат құлағы кейде алыстап, көгілдір ауада қылтылдап отырады. «Бәсе, өзің не бітірдің?» — деді ол ішінен. Болыс ағаң қаза тапқалы шаруаға шындап қарадың. Ебейсінге есеңді жібермей, базарға қосқан малыңның пұлын өндіріп алдың. Тағы да, міне, мал қуып келе жатырсың. Кешегі приемда Кәлен қуып әкеткен жылқыңның құнын өндіріп алмақ боп қаһарға мініп келесің.

Тәңірбергеннің тізгін ұстаған қолы сұлық түсіп, көк қасқа ердің қасына асылып қалды. Ат басын бұрып ізінше кері қайтып кеткісі кеп кетті. Онан ағасының өлімін тез ұмытқанына ренжіді. Өлім суық па, әлде өзім қаталмын ба деп ойлады. Өзім қатал болармын деген ойға көңілі ауа берді. Бірге туған бауырының бетін жапқан топырақ суымай жатып, көңілінен шығып та кетті. Көзі тірісінде ол сорлыны тайыз көріп, көңілі толмай жүрді. Қазір софы ағасын менсінбейді. Сонда... бәтір-ау, ағаларыңнан асқаның қайсы? Солар жүрген ескі жолдың шиырынан шыға алмай, мал барымталап, жоқ; қуып жүрген жоқсың ба? Былтырғы бүліктен кейін, мына боз дала бұрынғы бойкүйез тірлігін қайта тапты. Тынышталды. Бірақ онан арғы дүние бар түгін бетіне шаншып, түтеп келе жатқанын байқамапты. Жоқ, байқадың! Байқап жүрсің! Үлкен шаһарларды айтпағанда, мына іргеде тұрған кішкентай Шалқарға барған сайын беті қатты бір заманның кейпін танитын. Әне бір жолы темір жол жұмысшыларының ереуілін көрді. Өңшең білегін сыбанып жұдырығын түйіп алған түсі суық жұмысшылар қызыл туды төбесіне көтеріп, лек-лек болып көшеге шыққанда өзгені былай қойғанда бұлар Құдай көретін әлгі татар байы Теміркенің құты қашып, көк дүкеннің есік-терезесін жалма-жан жауып ала қойған-ды. Шын сасқанда көп бөлмелі үйден тығылатын тесік таппап еді-ау! Көшеге шыққан ығы-жығы халық тарағасын да татар байы көпке дейін өзіне-өзі келе алмай, күйген терідей құрысып: «Заман бұзылды бит. Алар сені аями, бас кесер бұзықлар! Жөлік бит, жөлік олар», — деп күбірлеп отырып еді. Шаһарлы жерің солай болғанда, осы өз ауылың тыныш па? Бәсе, тыныш деген түкпірдегі далаңа қарашы. Жыл сайын жұтқа ұшыраған кедей ауылдар теңіз жағасына көшіп кеп, балықшылар аулының қарамын молайтып жатыр...

Aт пысқырып қалды. Тәңірберген шошып оянғандай, босаңсып бара жатқан бойын билеп-ап, енді байқап қараса, тізгін еркі өзіне тиген ат алдындағы бір биік сары төбеге тұмсығын тірей тоқтапты. Қасына ерген қосшылары да Тәңірбергеннің ойын бөлмей, кейініректе иіріліп тұр екен. Жаным-ау, мынау қай жер? Қайда тұр? Неге тұр?

Тәңірберген тізгінін жиып ап, ер үстіне дұрысталып отырып төңірегіне қайта көз салып еді. Сол жақ қапталында шымылдықтай созылып жатқан Бел-Аранды көрді. Сонан кейін ғана жер шамасын болжады. Өзінің осы жолға не мақсатпен шыққаны да есіне түсті. Сол сол-ақ екен, ат тұмсығын тірей тоқтаған мына биік сары төбе де бұның көзіне оттай басылды. Осы сары төбенің арғы астында балықшылар аулы отыр. Өткен жолы Ақбаланы алып қашқан боп, бір топ аттылы түн қатып ұрланып кеп, осы төбенің астында, дәл осы арада иіріліп тұрған. Ат пысқырмасын деген сақтықпен бәрі де күні бұрын аттарының тұмсығын тұмылдырықтап алып еді: сол бойда Ақбалаға астыртын хабар салса да, өздері ауыл торыған ұрыдай ат жалын құшып, ілгері жақтарына көз тігіп тұрғанда, кенет біреу қараң етті. Тәңірберген шыдамай, ақ арғымақты тебініп, тобынан үзіліп ілгері шыға бергенде, ар жағынан ес-түс жоқ Ақбала жан ұшырып кеп, ақ арғымақтың мойнына құлап асыла кетіп еді-ау! Әлі құрып, алқынып жеткен келіншекке бұ да ат үстінен шұғыл ұмтылып, аш белінен құшақтай алып еді.

Ой бітсе де Тәңірберген осы бір ыстық елесті қия алмай, көңіліне іркіп тұр. Туған-туысқанын ренжітті, бірақ ол бүгінгі ісіне, бәрінен бұрын Ақбаланы риза қып әкесіне кісі жібергеніне көңілі бітіп кетті де, арғымақты қамшымен тартып қап, сары төбенің басына шауып шықты. Кешегі қара дауылдан кейін жел басылып, шырадай тынып тұр еді: бұлттан арылған көк аспан жарқырап ашылыпты: тек сонау шалғай шетте, көкжиек пен көк теңіздің дәл бір жымы білінбей жалғасып кеткен жерінде теңгедей ақ бұлт көрінеді: о да аспаннан жылжып түсіп, көк теңіздің бетінде адасқан сеңдей боп ығып бара жатқандай; теңіз беті тып-тыныш; әншейінде ашу-ызасы бойына сыймай өкіріп уылдап-шуылдап жататын сонау аңғар бет, ашық айдын тап қазір толастап тыным тапқан. Бүкіл ұлы теңіз күн сәулесінің астында керіліп аппақ боп жалтырап жатыр екен. Сары төбенің басына шауып шыға келгенде теңізге бергі жағынан мінбелеп төніп тұрған қара жардың қақ ұшар басына салған жерқазбалар да құжынап қоя берді. Өткен жылы аң аулап жүріп, Ақбаланы көргісі кеп Еламанның үйіне түскенде, балықшылар аулы мұншама көп емес еді; қазір қарамы онан анағұрлым молайып, қанаты жайылып кеткенін ұнатпай, ауыл мөлшерін көзімен шолып келеді. Ішінде шөгіп жатқан көптен бергі реніш қайта оянып, көңілі лайланып, әркездегідей осы жолы да өзінің балықшылар аулынан мал даулап келе жатқанын мысқылдап, ренішпен есіне алды.

Қасындағы бар кісімен Достың үйіне түсті. Қарақатын сасып қалды. Бәрінен бұрын от басында жатқан тулақты қайда тығарын білмей, көйлегінің етегімен жауып жалп етіп үстіне отыра кетті.

Тәңірбергеннің қасындағы дембелше жігіт Қарақатынға жетіп барып, аяғымен теуіп жіберді.

— Ой, бүйіріңді тесіп шыққыр. Мынау біздің мырзаның құла байталының терісі ғой.

Ақкемпір ақырын жылысып сыртқа шығып кетті; әншейінде басынан сөз асырмайтын Қарақатын бұл жолы жұмған аузын аша алмай, бір уыс боп бүрісе қапты. «Атаңа нәлет, ақылсыз қатынның ұстап бергенін қарашы», — деді Дос ішінен. «Осы тулақтың көзін құрт», — деп қанша қақсаса да, атаңа нәлеттің қатынына тілін алдыра алмай қойып еді.

Осы кезде Мөңке бастаған бір топ балықшы ішке кіріп, есік алдына иық, тіресіп тұра-тұра қалды. Басы бауырына кеткен Дос оларды байқаған жоқ.

— Неғылса да бізден бір білместік болды, — деді ол міңгірлеп.

— Жоқ, бұл білместік емес. Бұл біздің мырзаға біліп тұрып істеген жаулығың. Жау кісінің ісі.

— Жазықсызбын демеймін. Тәңірберген шырағым, не істесең де қолыңдамын.

Тәңірберген түк деместен суық томсарып отыр. Осы түріне қарап, әлгі дембелше жігіт мырзаның әлдеқандай бір іш есеппен бұған осы арада бар ерікті беріп қойғанын шамалады. Сосын ол мыналарды неғұрлым қырына алса, соғұрлым мырзаның ойынан шығарын біліп:

— Иә, қолымызға түстің. Ұрлығыңмен ұсталып отырсың, тырп етіп көрші сен, кәне, — деп зілдене түсті.

— Шырағым, не істесең де...

— Қой, әрі! Не істерімізді өзіміз білеміз. Жоғымыз жалғыз құла байтал ма? Сендерден Кәлен айдап әкеткен жылқының құнын тұтас өндіріп алғалы келдік, — деп әлгі жігіт ауыр үкімді де өзі айтып салды; қарсы дау айтуға, деректесуге келтірмей, Досты қысып, жан алқымға таяп бара жатты. Соны байқаған Тәңірберген:

— Жә, менің малымды түгендеуші сен болсаң да қой енді, — деп әлгі жігітті тыйып тастады да,-адаспайтын адам жоқ, ол кезде Еламан мен Кәленнің бүлігіне біраз адамның ергені рас. Біраз жаманға жел бітіп, найзасы төбемізде шошаңдады. Талай малымыз жаудың тақымында кетті. Онан бірақ Тәңірбергеннің өрістегі малы ортайған жоқ. Құдай құрағанды адам шашып тауыса алмады. Қайтер дейсің, қарны ашқан күні құла байталды сойып жесе, ол аға-жеңгемнің маған істеген бір қазынасы шығар, — деп әлгі пысықай жігіт тарылтып жіберген дүниені Тәңірберген бір ауыз сөзбен кеңітті де тастады.

Қарақатын қуанғанынан жылап жіберді. Жаңа ғана жерге кіре жаздап отырған Дос та басын көтерді. Тәңірберген енді есік алдында иін тіресіп тұрған балықшыларға қарап, айрықша Мөңкеге қадалып:

— Ағайын, жылқыма жау боп тидің. Күшің барда аямадың, қолыңнан келгеніңді істедің. Бірақ, — деп, осы арада сәл іркіліп, айтар сөзін сабырмен салмақтай түсіп, — мен оларыңды білместік болар деп кешірдім, кештім, ағайын, — деп бұлар күтпеген кесім айтқанда, Дос үп-үлкен басымен ұшып түрегеліп, Тәңірбергеннің қолын сілкілеп, қос қолымен қысып:

— Рахмет, қарағым, көп жаса. Күшке иілмейтін ағаңды бір ауыз жылы сөзіңмен жығып кеттің, жеңдің бізді, — деді көңілі босап, жыламсырай бастады.

Әңгіменің артын бағып тұрған Мөңке осы арада шыдамай, бір аттап алға шығып:

— Әй, Дос! Ат құнын кешкенге осынша жылағаның не, уа, азамат құнын арқалағандар да отыр ғой төріңде, — деп еді, жұрт тына қап, тегіс Тәңірбергенге қарады. Тәңірберген бұған дерек қайтара алмасын білді де, өзінің дәл осындай қысылған кезде істейтін машықты төсіліне басып, естімегендей елеусіз қалдырды.

Дос қай жағын ұстарын білмей, қиналған кескінде көзін төмен салып отыр еді.

— Ой, жетесіз ынжық, — деп Қарақатын ұшып түрегелді, — сен ынжық болғасын бізді ит те, құс та басынады. Әйтпесе, сен мына жаман Мөңкені төбеңде тайраңдатып, үйіңе келген Құдайы қонағыңды тілдетіп қояр ма едің?! Ойбай-ау, жан адам жуымайтын үйіңе мырза жігіт үлкен басын кішірейтіп келіп отырған жоқ па? Достың көңілмен күнәңді... қандай ауыр күнәңді кешіріп кеп отыр. Жаман ит-ау, соны неге ұқпайсың?

Дос басын көтерген жоқ. Бірақ көрер көзге түсі бұзылып, қап-қара боп тұнжырап барады. Қарақатын одан сайын долданып, тұқырайып отырған байын түтіп жейтіндей қасында тепсініп тұрып алды. Таңа болмағасын ол енді Досты жағасынан жұлқылап зорлап тұрғызды.

— Намыс бар ма өзіңде? Мына қақбасты қу, айдап шық үйіңнен!

Дос Мөңкеге тура қарамаса да, сүзетін бұқадай басын бауырына алып, бетпе-бет кеп түйіліп тұрып алды. Қарақатынның «қақбас» дегені Мөңкеге қатты батты; осы жасқа келгенше досы түгіл дұшпанынан есітпеген сөзі еді; әншейінде төбесінен таяқ айырмайтын жаман қатынын Достың осы тұста бетінен қақпай, өзіне қарсы шабалаңдатып үргізіп қойғанына тіпті ыза боп:

— Әй, Дос, мынауыңа қой дейсің бе, әлде маған кет дейсің бе? — деп еді, Дос морт сынып:

— Шық үйден! — деді ақырын, бірақ бет бақтырмайтын зілді үнмен. Мөңке оның қатты бұзылған түрін таныды; тілін алмаса, осы тұрғанда оның төбелесуден де тайынбасын біліп:

— Ой, Құдай-ай, жігіт деп жүрсем, сенің де құның бір байталдық екен ғой, — деп Мөңке оған біртүрлі жиіркенішпен қарап тұрды да, бұрылып жүре берді.

* * *

Тәңірберген балықшылар аулынан көңілсіз аттанды. Еламан мен Кәленнің көзін құртса да, бұл ауыл басшысыз қалмапты. Қара борбай шал қарсыласқандай қауқары барын танытты. Осы жай жанына батқан жас мырза сұрақты жүзін Досқа бұрып еді. Дос тоқ мойын, дөкір... Өз дегені болмаса өзгенің жетегіне жүре қоймайтын бірезу қыңыр. Шындап кетсе, төңірегіне қара-құра топтап, Мөңкемен белдесуге жарайтын бұл өңірде бұнан басқа адам жоқ. Осы жағдайды ішіне түйген жас мырза ендігі жерге есебін тауып, Досты бауырына тартып көргісі келіп еді, бірақ оңайлықпен ішін аша қоймайтын Дос:

— Уақыт бар ғой, ойланып көрейік, — деді.

— Иә, ойлан, — деді мырза. Сыртқа шығып, енді атқа мінер жерде оның көзі бір қызға түсті. Көзі түскен бойда: «Тәңірім-ay, мынау көңге шыққан қызыл гүл ғой», — деп ойлады да, ат үстінен Досқа еңкейді:

— Дос аға, мынау кім?

— Төлеу деген жігіттің қарындасы.

— Тө-ле-у?

— Иә, Төлеу. Сен біле қоймассың, қырдан көшіп келген кірме.

— Coлай де!

Мырза көзін қыздан алмай, тізгіні қолынан түсіп, аңырап қапты. Қызға мырзаның көңілі құлағанын байқаған Дос:

— Тамаша бала, — деп, онсыз да тұтанғалы тұрған отқа май тамызғандай болды. — Өзіңдей қыздар дұрыстап от жаға алмайды. Ал бұл пақыр промсолда жұмыс істеп, бір үйлі жанды асырап отыр.

— Солай ма? — Тұрмыстары нашар болды ғой?

— Обалы жоқ. Үйі толған ер-азамат. Бірі талап қылмайды. Бәрі осы баланың мойнына мініп отыр.

— Аты қалай?

— Айғанша.

Тәңірберген қыз атын ішінен қайталады. Қыз үйінің күйсіз, ағаларының кемталап, жалқау болғаны да бұның өз есебінің үстінен түсіп, жақсы нышанға жорыды да, ішінен жымиып қойды. Екі көзі әлі де қызда.

Айғанша өзіне сұқтана қадалған көзді байқаған жоқ-ты. Әлгінде балық сойып жүріп, басына әншейін немқұрайды тарта салған бір шаршы қызыл орамал сыпырылып желкесіне түсіп кеткен екен. Былайғы кезде де ие бермей, орамал астынан әлсін-әлі бұрқырап шығып кете беретін қалың шаш қазір, тіпті желкілдеп, қаннен-қаперсіз, үйге жеткенше асығып жүгіріп келе жатқан-ды. Ауыл үстіндегі түсі басқа кісілерді көрді де, жақындап келгесін аяғын именшектеп ақырын басты. Аттарына мінсе де әлденеге іркіліп тұрған кісілердің ішінде тізгіні қолынан түсіп, ақтарылып қалған қара мұртты сұлу жігітке көзі түсті. Оның да бұған қарап, ішіп-жеп бара жатқанын байқаса да, түк жасқанбастан қара көзі жалт етіп бір қарап өтті. Амандасқысы кеп емексіп қалған жас мырзаның тұсынан аяғын әлгіден көрі шапшаңырақ алып, білектей бұрым арқасында бұлғақтап ұзап бара жатты. Үйге жақындай бергенде іштен ішегі үзілердей қақылдап жылаған жас баланың даусын естіп, кеше кеште суға кеткен Кенжекейдің содан әлі оралмағанын біле қойды: «Бейшара аман болса жарар еді», — деп ойлап, үйге үрейленіп асығыс кірді. Шынында да, жылай-жылай сілесі қатқан бала бұл кезде әбден көгеріп, ықылық атып жатыр екен. Айғанша баланы жерден көтеріп алды. Өткен түні де осы баламен арпалысып шыққан Айғанша таң атқанша ұйқы көрмеп еді; бұл ертеңгісін жұмысқа кеткеннен бері әлі бір жан баланы жұбатпаған. Ауру кемпір іргеге қарап жатыр. Өлер алдында үй ішіндегі жандардың жүзін көргісі келмей, қатты түңілген. Екі ағасы екі жерде сазарып отыр. Күндесінің баласына қашанда бауыры жібімейтін Балжан өзінің әдеттегі безбүйрек қаталдығына бағып анадай жерде өз баласын өбектеп, оңашаланып алыпты.

— Құдайдан үміттерің бар ма? Мына баланы неге жұбатпайсыңдар? — деді Айғанша. Оған үй ішіндегілердің бірде-бірі тіл қатпады. — Бұның шешесін неге іздемейсіңдер? — Бұл жолы да бұған бір жан тіл қатпады.

— Мынау үй емес, мола ғой... мола, қу мола, — деп Айғанша еңіреп жылап жіберді де, баланы бауырына қысып сыртқа жүгіріп шықты.

Ол кеткесін де бір жан қыбыр етпеді. Тек ауру кемпір қол таянып басын көтерді. Екі иінінен ентігіп, ырсылдап ауыр дем алып отырып:

— Ана байғұс... Құдайдан бала тілегенде тап мына сендердей боларын білген бе?.. Басқаны қайтейін... Сен... Сен екеуің әлгі қыздың сорына жаралдыңдар ғой, — деді де, әлі құрып жата кетті. Кезерген ернін қанын шығара қырқып тістеп алған. Үстіне жамылған көрпе астында иығының басы селкілдеп жатқанын үй ішіндегілердің ешқайсысы байқаған жоқ.

Түс ауа Кенжекей келді. Үсті-басы ебіл-себіл. Төлеу тақымының астына басып отырған қамшысын ұстай түрегелді. Кенжекей арқасындағы месті былқ, еткізіп босағаға тастай салды да, Айғаншаның қолында бұл кезде, тіпті үні шықпай, қып-қызыл боп ықылық атып жатқан балаға ұмтылды:

— Сорлы-ай!.. Байғұс балам-ай!..

— Әй, түйе қайда?

Кенжекей түнеріп төніп келіп қалған күйеуіне көз қиығын салмай, төрде жатқан алашаның шетіне отыра қап, кеудесінен емшегін шығарып баланың аузына тосты.

— Сорлы-ай, соры қайнаған балам-ай, өлуге қалыпсың ғой...

— Әй, түйе қайда?

— Өз балаң емес пе... Жұбатсақ қайтеді?

— Түйе қайда деймін?

— Түйең арам қатсын! Борша болсын! Қара өкпе тисін түйеңе!

Қамшы сартылдап ала жөнелді. Айғанша жылап, сыртқа ата жөнелді. Кенжекей тырп етпеді. Тек бір қолын жоғары көтеріп, аузына апарған емшекті де ала алмай, ықылық атып жатқан бауырындағы баланы қорғап басын бұға берді. Қайратты еркектің қолындағы өткір қамшы енді көбіне-көп әйелдің басына тиіп, жүн арқасын таспадай тіліп шыпылдап жатыр. Кенжекейді бір жан арашаламады; өлімге басын тіккен ол дыбысын шығармай, денесіне қамшы тиген сайын дір-дір етіп тістене берді.

Бір рет қамшы қарақұсқа тиді де, көзі қарауытып кетті. Қанша уақыт өткені белгісіз, көзін ашса... басы қорғасын құйғандай көтертпеді. Көк ала торғайдай дене алаулап, өртеніп барады екен. Тек бала сорған бауыры ғана жып-жылы.

* * *

Тәңірберген артында қалған шаруасын әрқашан тиянақтап тындырып жүретін-ді; осы жолы да жолға шығар алдында ауылда қалған жігіттерге өздері күтіп отырған құда-құдағилар келгенше күні бұрын алдын ала даярлап қоятын жабдық жөнін мұқият тапсырып кеткен еді. Қиқар бәйбіше қарсылық көрсеткенмен, сүйеніші мықты Ақбала бұл жолы тізгін еркін бермеді. Әке-шешесінің келуіне қарсы буулы жатқан тең-тең жүктерді шешкізіп, төр алдына бұрын бір жанның жамбасы тимеген асыл төсеніштер жайды. Үй ішінің дүние-жиһазын қайта жасаулап, ең аяғы ертең әке-шешесінің иығына жабатын түлкі ішік, қасқыр ішік, құндыз ішіктерді алдын ала әзірлеп қойды.

Тек, неге екені белгісіз, Сүйеу қартқа жіберген кісі кешігіп жатыр. Тәңірбергеннің де аяғы алысқа түсіп кетті. Ұзын құлақ хабарға қарағанда, балықшылар аулында болған күннің ертеңіне промсолға соғыпты; бірақ онда айналмапты; теңіз жағасына келіп жатқан Теміркеге тілдескесін, сол күні алдын кештете атқа қонып, Орда қонған болысына қарай тартып бара жатқанын осы ауылдың малшылары көріпті; бірақ мұндағы кісілер мырзаның неге бұлай жаны қыдырып дызығып жүргенін білмей, аң-таң боп отырғанда, қасындағы бір атқосшысын ауылға қайтарып: «Ертеңдері оралам. Күтіп отырған қонақтары келіп қалар, қамсыз болмасын», — деп Ақбалаға арнайы сәлем айтып жіберіп еді; Ақбала басқаға шүбәланса да, бұл жалғанда мырзаға шүбә келтірген емес-ті. Оның өзіне де, сөзіне де еш күмәнсіз сенетін. Әке-шешесінің келетініне енді кәміл сенді. Қалған жұрт тіпті сенді. Ауыл іші әбігерде. Құйқылжыған халық. Абыр-сабыр. Әрлі-берлі жүгірген, біріне-бірі айқайлап әмір берген кісілер. Ошақ қазған, сойыстық мал жетелеген, пышақ қайраған жігіттер.

Үй сыртына апарып ыққа қарата кілем қаққан, текемет, алаша қаққан қатындар. Үй мен үй арасында етегіне сүрініп, емпелеңдеген келіншектер. Сызыла басқан сәнді қыздар. Ақбала отырған ақ отауда әлдебір жақтан ғайыптан тайып келген хор қыздар, құрбылас келіншектер, абысын-ажындар. Дәл қазір, дәл осы бір қуаныш, қызық, шат-шадыманда бәрі бір аяға бас қосқандай; сықылықтаған күлкі. Сылдыраған шашпау, шолпы, сырға. Артынан артынып-тартынып әке-шешесі келе жатқан жас келіншекті әлгілердің бәрі қошеметтеп, бәрі құрметтеп, онымен бірге өздері де қосыла қуанып, әлден құттықтап, әлден шүйінші сұрап апақ-шапақ, мәре-сәре. Ақбаланы қуантпақ боп жүріп, онан бұрын олардың өздері қуанып күткен қонақтар шыныменен келіп қалғандай, көп зарықтырмай әне-міне келіп қалатындай, тап қазір қырға шықса ар жағында қарасы көрінетіндей, бәрі бірдей дүрлігіп сыртқа жүгіріп шықты.

Ақбала үлкен әзірлікті әке-шешесі келгесін істегенді жөн көріп, кейінге ірке тұрғысы кеп еді. Бірақ оған желігіп алған желөкпелер, жас келіншектер бой бермеді. Оны сыртынан билеп, соңыра қонақтар келгесін де үлгіретін шаруаға алдын ала ыссылай кірісе бастады. Олар Ақбалаға ақылдаспай, соңыра қонақтармен бірге болатын осы төңіректегі көңілдес, әтібірлі кісілерге әлден хабарлап, жан-жақтан алғыза бастады. Ең аяғы қонаққа соятын малдарды да өріске жібермей, оң босағаға байлап қойды. Пышақ қайраулы. Қазан асулы. Бұл ауылдың қазіргі даярлығы дәл бір қыз ұзатып, келін түсіретін ауылдың әбігерінен бір де кем емес еді.

Кешеден бері Ақбала ауыл-аймақтың алақанында. Бұрын бәйбішенің шашбауын көтеріп жүрген әйелдер енді онан сыпырылып шығып, балға үймелеген шыбындай бәрі Ақбаланың төңірегіне үйіріле қапты.

— Сал келіншек қандай сұлу?! Беу, бұрын көзіміз байлаулы жүрген бе? — деп кекселеу бір қатын Ақбаланың ажарына сұқтанып еді.

— Е, ол кезде сен нені көруші едің, — деп басқалары оған дүрсе қоя берді, — бәйбішенің шашбауын көтерем деп көзіңе шел бітпеді ме?

— Төбемізде тайраңдамадың ба?

— Иә, тілімді қышытпа, сен қатын.

— Ойбай-ау, ол күндестігінен істесін, бәрінен бұрын сенің, сен мұндардың зәбірің өтті ғой. Көрінбеші көзіме!

— Көрінбе!

— Ие, ие, кет! Көрінбе!

— Жоғал!

— Жоғал!

— Тұтақ!

— Тұтақ!

Үй іші шаң-шұң болды да кетті. Ақбаланың ара түскеніне қарамай, көп қатын бір қатынды аластап қуып шықты. Өздері жек көретін қатынды қуу оларға дәл бір жау қашырғаннан кем болмай, у-шу, азан-қазан боп жатыр еді; кенет бір әйел Ақбаланың анадай жерде әңгімеге араласпай, қоңырайып отырып қалғанын көріп, қасындағы әйелді түртіп қалды. Ол арғы жағындағы бір әйелді түртіп, қайсысы қайсысын кінәларын білмей бір-біріне қарап беттерін бір-бір үзіп алды; басқа кезде болса бір сәрі; бетім-ау, масқара-ау, артынан артынып-тартынып, ырғап-жырғап әке-шешесі келе жатқан келіншектің қабағын кірбің шалған күпірлік қой! Сұмдық қой! Сұмдық! Сұмдық! Есі шыққан келіншектер құдды әлденеден үріккен құстардай орындарынан дүркірей ұшып тұрды. Сонан кейін де бір дәнге үймелеген әлдебір өңшең сарала қанат сайрауық құстардай, бәрі бірдей Ақбаланың асты-үстіне түсіп, үпір-шүпір бола қалды.

— Не арманың бар?!

— Иә, иә, арманы жоқ.

— Жер бетінде әке-шешесін сендей ғып күтіп алған әйел бар дейсің бе?!

— Осының бәрі мырзаның арқасы ғой.

— Соның арқасы!

— Піш-піш.

— Шу-шу...

— Несін айтасың, сал жігіт сен дегенде шығарда жаны басқа...

— Иә! Иә, жаны басқа...!

Ақбала бұрын әке-шешесін шақырта алмай зар илеп еді; енді дегеніне жетіп әке-шешесіне арнайы кісі кеткеннен бері зәре-құты ұшып, үйден де, түзден де жаны байыз таппай сасқалақтап, әбігерленіп бітті. Кішкене көңіл тоқтатып тынышталайын десе, әлденеге қақ төрде қаққан қазықтай тіп-тік боп тура алдына тесіле қарап алатын аппақ қудай шал көз алдына тұра қалғанда, зәре-иманы ұшады. Жаны дызығып тысқа шығады. Ішке кіреді. Не сырттан, не іштен жаны байыз таппай, бір үміт, бір үрей, екеуі екі жақтан анталағанда не күлерін, не жыларын білмей күпті көңілді жас пен күлкі екі жақтан қинап:

— Неге кешікті екен? — деп жалтақтап қасындағы келіншектерге қарады.

— Келер, келіп қалар, — дейді олар.

— Байғұс ата-анаң да сені бір көруге зар боп келе жатқан шығар,-дейді олар.

— Солай ма екен? — дейді бұл.

— Әрине. Екі көзі төрт боп келе жатқан шығар-ау, — дейді әлгілер.

— Енді шыда! Көбі кетіп, азы қалды ғой, — дейді тағы да солар.

— Иә, иә, аз қалды, — деп қостайды солардың бірі қалайда бұның мазасын алған күдікті сейілтпек болып.

— Аз қалды дейсің бе? Апыр-ай?.. Апыр-ай, неге кешікті? — дейді Ақбала бәрібір күдігі сейілмей.

— Бұл кешіккен бе, баяғыда келіншектер ата-анасын жылдап күтетін, — деп аузының ебі бар әлдебір абысын жоқтан жұбаныш табады.

— Ата-анаға ұзатқан қыз артынан келу де сын. Ана сорлының қызына арнаған бір жасауы бітсе де, бір жасауы бітпей ел жағалап жүгіргенін көрдік қой, — деп өзін куәлікке тартады тақа болмағасын тағы бір абысын сөзге араласып.

Ақбала бұған иланды. Құрбы-келіншектер арасында бір мезгіл көңілі жадырап, аппақ жүзі әншейіндегі нұрлы ажарын тауып шынымен көңілденіп, құрбыласының әлдебір әзіліне сықылықтап күле түсті де, кенет кілт тыйыла қалды. Ел ішінде қайда бір күші тасып тұрған құдіреттілермен ұстасып, қырғи қабақтанып тайталасып жүретін әке мінезі есіне түсті де, тағы да тап бір қара суықтағы жапырақтай қалтырап кетті: «Жерге қарап қалмасам не қылсын». Ақбала өзін жұбатпақ болған жаңағы сөздердің біріне сенбеді. Баяғы бұрымы селтиген кішкентай кезінен бастап өзі жақсы білетін қатал әкенің ақ кірпігі, қызыл көзі, осқырынған ызалы ащы мысқылы көз алдына келеді де, түсі демде бұзылып, дір-дір етіп қалтырап қоя береді: «Құдай-ай, өзің қолда, қолдай гөр. Жерге қарап қалмасам қайтсін...»

Кенет бір дыбысты құлағы шалып:

— Біреу келді ғой. Солар... Солар болар, — деп асығыс түрегеліп, сыртқа жүгіріп шығып еді.

Үй іргесінен тұяғы сыртылдап өтіп бара жатқан сиыр екен. Ақбала тағы да жабырқап, бет-өңінің бояуы оңып сала берді. «Келмейтін шығар...» — деп ойлап мұңайып тұрған үстіне қара сұр бәйбіше кіріп келді. Дәл бір Ақбаланың көңіліндегі күдігі мен қаупін білгендей жайнаңдап басып, жайраңдап келді де, Ақбалаға бүйірін беріп тоқтады. Екі бүйірін таянып алған.

— Ау, әлгі ауыл боп күткен құда-құдағиымыз қайда? Не хабар бар?

Ақбала қол-аяғы мұздап, сүлдерін шаң-шаң көтеріп тұр.

— Мынаның есі дұрыс па? Неге үндемейсің? Артынан әке-шешесі келе жатқан кісіге ұқсамайсың ғой?

Ақбала абдырап сасып тұрып, әлдеқалай күлімсірегенін өзі де аңдамай қалып еді.

— Есі дұрыс па?.. Әке-шеше қуанышы есін алғаннан сау ма? Күйеуің қайда?

— А-а?..

— Күйеуің қайда жүр?

— Күйеу?..

— Иә, күйеуің?

— Қа-қайдам...

— О несі тағы? Тоқал байдың бауыр етінен жаралмаушы ма еді? Жөнін саған айтпағанда кімге айтады...

— Айтқан жоқ. Бірақ... келіп қалар...

— Ие, жер жұтпас, келер. Ал бірақ сенің әке-шешең келмейтін болды.

Ақбала сәл қозғалса құлайтындай сезді. Көз алды теңселіп, табан асты шайқалып, үй, уық, кереге-бәрі, бәрі пышырлап, түндік төбеден сыпырылып баратқандай. Қазір ғана қасында тұрған келіншектер де қапелімде қарасы үзіліп алыстап барады. Басы айналды. Көзін жұмғысы келді. Осы қазір бұның өзі де қарағаннан қарап тұрып дүниенің неге, неліктен теңселіп кеткеніне түсінбеді. Бәйбішенің неге дікектеп, жер тепсініп тұрғаны да санасына бірден жете қоймады.

— Тарқат мына дырдуды.

Ақбала дәрменсіз бір қимылмен қарсылық білдіргісі келіп еді, бірақ әлденеге жүрегі дауаламай жасқаншақтап қала берді. Ақбаладан ештеңе шығара алмағасын адуын бәйбіше енді қаһарға мініп, әркімге бір айқайлап, қонақ күтіп отырған ауылдың бар әзірлігін быт-шыт қылды. Қонаққа соймақ боп босағаға байлап қойған малдарды шешіп жіберді. Бұл күндері Ақбалаға қолқабыс беріп, қызметін істеген келіншектерді де қуалап, ауыл үстін лаң тигендей етті.

Сосын есін жия алмай тұрған Ақбалаға жайқаңдап келді де:

— Осы желіккенің жетер. Төбемізде тайраңдата беретін бұл балықшының аулы емес. Тыйыл енді, — деді.

Осы кезде бір топ кісі қатты даурығып кеп Алдаберген софының үйінің алдына тоқтады: Ақбала мына әлденеге даурығып келген ашулы топқа еріксіз назар аударып еді, көп кісінің ішінен осыдан үш күн бұрын Сүйеу қартқа жіберген ақи көз жігітті көрді. Бет-аузы қызыл алақан. Басын ақ шүберекпен таңып алған.

— Қу шұнақ шалдың кімді қорлағаны, әй? Кімді басынғаны, ә? — деді Алдаберген софы ақырып.

Ақбала ішке кіруге ғана шамасы жетті. Сүлдері құрып, төсегіне жете алмай, жолда тұрған адалбақанға бойын сүйеп асыла кетті. Сүйткенше болмады, бұған көңілдес бір келіншек сырттан сүріне-қабына кірді:

— Мырза кеп аттан түсіп жатыр.

— Құдай-ай... Не пиғылымнан таптым...

— Қайтесің, шыда!..

Ақбала дірілдеп, көз жасын күшпен іркіп тұр.

Жасағанберген сыртқа шықты. Басында құндыз бөрік. Иығында түлкі ішік. Елге келгеннен бергі әдет бойынша ол бүгін де төсектен тұрған бойда үй сыртындағы ақ шоқалақтың басына шығып, біраз сейілдеп, бой көтеріп қайтқанша еді; бірақ ызғырық, суық желден денесі тітіркеп кетті де, үлкен үйдің күншуақ бетін ықтап тұра қалды.

Қасына Тәңірберген келді.

— Жасанжан, бүгін қалайсың? Ұйқыңды қандырып тұрдың ба?

— Жақсымын, аға.

— Іншәлла, енді жаман болмассың. Туған жердің топырағы кісіге майдай жағады ғой. Көре қал, көп ұзамай етке шыға бастайсың.

Сырқат жігіт кіржің етті. Еш нәрсеге зауқы шаппай, өзінен өзі берекеті кетіп, жүдеп кірбиетін де жүретін әлдеқашанғы әдеті. Тәңірберген түк сезбегендей жанарын алысқа тастап маңқиып тұр. Сұлу мұрты жілік майын жаққандай күн астында жылтырайды. Сонау жақта ыңыранып, талып естіліп тұрған теңіз сарынына бір сәт құлағын түріп, тың тыңдап алды да, жүзін інісіне бұрды:

— Байқайсың ба, осы теңіз ашулы-ау! Өкіріп жатқанын көрдің бе? Мынау өксігі.

— Ища-а!

— Мезгілі ғой.

— Иә, әр нәрсенің өз мезгілі бар.

— Шай іштің бе?

— Жоқ... Неге екенін білмеймін, асқа тәбетім шаппайды.

— Жүр, шайды бүгін бізден іш!

— Мақұл, болсын. Жүр, — деп жас жігіт тез пейіл білдіріп, ағасының алдына түсе берді де, кенет тоқтап тұра қалды.-Осы... ауылда отын жағы қалай?

— Отын?

— Иә, отын...

— Оны қайтесің?

— Кеше... софы ағамның бәйбішесі сауыншы әйелге тезек бермей, шаңқылдап ұрысып жатқанын көріп едім.

— Сондай ұсақ-түйекке көңіл бөліп қайтесің?

— Күн суытты... Бейшаралар, тым құрыса, от жағып... үйлерін жылытып отырса...

Тәңірберген інісін ертіп ішке кірді. Төрге шығып бара жатып алдынан тік тұрып күтіп алған Ақбалаға ыңғай бермеді:

— Шайыңды әзірле!

Ақбаланың аяғы ауырлап қапты. Күйеуінің соңын ала кірген кісі басқа емес, қайнысы болса да кең көйлек астынан біліне бастаған қарнынан қымсынды ма, шай қамдап жүріп бойын жаза алмай қымсынып болды. Қара дақ секпіл шала бастаған аппақ жүзі мұңданып, кісі алдында көзін төмен сап жүретін бопты. Күйеуі мен қайны алдына дастархан жайып, шай жасап, бәйбішеге бәрін әзірлеп берді де, өзі ас үйге шығып кетті.

Жас мырза жұрт алдында өзін ұстай білетін келіншектің осы жолы да аяғын әдеттегідей асықпай, ырғап басып жөнеліп бара жатқан сұлу бойына қызыға қарап, көзінің астымен жөнелтіп салды. Шынында, осы бейшараның жазығы не? Бар кінәсі-әкесі мен осы ауылдың арасына делдал дәнекер боп, қырғи қабақ кісілерді татуластырып жіберу еді. Онысы аяғында өзіне соққы боп тиді. Ақбаланы аяды. Кейде кешкісін бұрынғы әдетпен ақ тоқалдың ыстық төсегіне аңсары ауып, көрпе астына сын беріп кіріп барғысы кеп ауаланып тұрады. Ыстық құшаққа бір кірсе, е, оның аржағындағы еркектің жайын біледі де, босаңсып бара жатқан бойын кілт тежеп, дереу қатайып ала қояды.

Ақбала шығып кеткесін, кесеге жұққандай қызыл күрең шайды асықпай, баптап ішіп отырып:

— Жасанжан, осы сен кедейдің сойыл соғарысың. Бірге тусақ та, бізден гөрі ішің соларға бұрып тұрады, — деп мырза ойының ар жағын ашпай, інісіне күлімсірей қарады.

— Иә... айта бер!

— Кедейдің қызына үйленуге қалайсың? — деді, көзінің қиығындағы әлгі жымысқы күлкі жылтыңдап інісін бағып отыр.

Жасағанберген бұны әлгі бір сөздің орайына қарай айтылған әзіл болар деп ойлады.

— Әйел алуға да қабілет керек. Ауылға аң келсе қорада жатып үретін софы ағамның ала мойнақтары секілді, нансаң, өз басым қызға қырсызбын.

«Қуын көрдің бе? Қайда бұрып бара жатқанын қара!» — деді Тәңірберген ішінен.

— Мына балықшылар аулында бір Ләйлі бар, тек Мәжнүні болмай құрып жүр.

— Тағы не пәле шығардыңыз, аға?

— Шырағым-ау, қатын алу, бала сүю Құдай бұйрығы емес пе?! Қалай туласаң да, соңыра сен де бір ноқтаны басыңа киерсің.

— Ну, к черту. Қойыңызшы!..

Тәңірберген ендігі әңгімені оңаша отырып сөйлескісі кеп, әйеліне:

— Дастарханды жина, — деп әмір етті. Өзің де шыға тұр!

Бәйбіше күйеуімен тақымдасып қатар отырып шай құйып бергені болмаса, ол қазір үй ішінің шаруасына араласпайтын. Ол ауыз үй жаққа дауыстады. Ешкім үндемеген соң қара сұр бәйбіше қаһарға мінді:

— Әй, керең болдың ба? Самауырды әкет.

Ішке Ақбала кірді. Самауырды көтергелі еңкейе беріп бәйбішенің құлағына аузын апарып:

— Басқа сөз таппадың ба? — деп еді.

— Адыра қал! Төркіні жоқ, тұл тоқал! Сені ме... Сені енді төбеге ұрып отырып жұмсаймын, — деді бәйбіше.

Ақбала самауырды сыртқа ала жөнелді. Жасағанберген аяқастынан ширығып, орнынан атып тұрды.

— Жас адамсыз, оқымасаңыз да қалаға барып татар байларымен араласып жүресіз. Екі әйел... екі әйел алғаның ұят қой! Масқара ғой! — деп бозғыл беті ду етіп, саусақтарының ұшы дірілдеп, өңіріндегі түймелерін жұлқылап, тартқылай бастады.

— Ну!.. Ну, настоящий феодал!

Қатты ашу кеудесін қысып, қып-қызыл боп булығып тоқтады. Осыдан кейін біразға дейін өзіне-өзі келе алмай, ақ торғын орамалмен маңдайын, бетін сүртіп, үйді ерсі-қарсы кезіп кетті.

— Ей, шырағым, — деді Тәңірберген, — сөктің екен, бізге түсіндіріп сөк. Жасы үлкен кісіні сөгетін боқтық сөзге біздің тіліміз де кенде болмас.

— Үлкен... Үлкен... Ауыз ашса тек үлкендігін сәдеттеп шыға келеді. Кіші болғанша күшік бол дейтіні тағы бар. Мен бірақ... кхе, кхе... күшік бола алмаспын!

Жасағанберген күрк-күрк жөтеліп жүріп ішігін киді. Бөркін киді. Түрме белбеумен белін буды да, төр алдында міз бақпай сазарып отырып қалған ағасына көз салмастан сыртқа ата жөнелді. Есік алдында жатқан иттің аяғын басып кетті. Қыңсылап қалған итті қайырыла бере қамшымен тартып жіберді. Әлі де ашуы тарқамай, ызаға булыққан жігіттің ілелі арық жүзіне тарам-тарам қан жүгіре бастады. Дір-дір еткен қолымен жаңа ит ұрған қамшыны тобылғы сабынан қысып ұстады да, төңірегіне көз тастады. Төбеге кеп қалған шағырмақ күннің нұры жарқырап, жаз бойы мал жайылмаған қора маңының қау шөбі-теріскен, изен, жусан-ұзарып солып, күзгі жел астында дір-дір қағады.

Жас жігіт ағасымен екеуінің арасындағы әлгі бір түс шайысқан кикілжіңнен кейін ішке қайтып барғысы келмеді. Малай жігіт ерттеген атқа мініп, тазыларын ертіп жүріп кетті. Әуелі құм ішінен қоян іздеді. Онан ауыл сыртындағы қара адыр қат-қақты ат тұяғымен тасырлатып жортып жүріп, бұйраттан түлкі қақты. Бірақ аң қашпады. Жас жігіт те құлық қойып аң іздеп жүрген жоқ; күні бойы ерсоқты боп қалжыраған кезде Бел-Аранның басына шықты. Бұрын Бел-Аранды мұншалық биік көрмейтін. Осы даладан нелер жылдар жел-құзы мүжіп тастаған кішігірім жапырық шың көретін. Басына шыққанда кісі табаны жерден үзіліп, көкке бір-ақ көтеріліп кеткендей екен. Сол сәтте көз алдында жатқан осынау шетсіз-шексіз дала тіпті далиып, қол-аяғын созып жібергендей болды. Жасағанберген үнсіз сарылған мылқау далаға енжар қарап тұрды да атын тебінді. Әлі де болса ауылға қайтқысы келмей, ақ арғымақты жалғыз аяқ ешкі ізге салып, шық қабағын қиялап, теңіз жағасына құлады. Күн суытқалы теңіз беті бұрынғыдан да қатты түтігіп, зәрлене қарауытып ыңыранып жатыр екен. Қатар алдында су кәдімгідей қоюланып, дөңбектей-дөңбектей ауыр толқындар ақырын лықсып түйлігеді. Мұз айналған жағалау, тіпті толқымай, құр кілкілдеп ақ қаймақтана бастапты.

Жасағанберген бұған да ден қоймай, көз алдындағыларды сырттай салғырт сезініп, бытпылдың шоқалақ арасымен атын ақырын бастырып келеді. Шоқалақтың бірі-үлкен, бірі-кіші. Бәрінің басына жыңғыл өскен.

Сырт жағынан біреудің:

— Уай, бұл қайсысың? — деген даусы шықты. Жас жігіт ат басын іркіп тоқтай қалды. Жол жиегінде өзін тосып тұрған балықшы шалды көріп, жалма-жан аттан домалап түсе қалды. Мөңке осы жігіттің ана жолы урядник тергеуінде шыр-пыр боп Кәленге ара түскенін ұмытқан жоқ еді.

— Шырағым, жасың кіші болғанмен, жолың үлкен. Құдай айдап ауыл үстіне кеп қалған екенсің, үйден дәм татып кет, — деді Мөңке.

Жас жігіт бұрын-соң балықшылар аулында болған жоқ-ты. Жерқазбалар оған көртышқан илеуіндей көрінді. Сол сезім ішке кіргесін де ойынан шықпады да, қол-аяғын көсіле алмай, етек-жеңін жинап бір уыс боп отыр еді.

— Балам, осы күні патшаның өз басы да әңгімелі болып жатыр деген не? — деді Мөңке.

— Рас, ақсақал.

— Апыр-ай, ә! Біз... мына қара халық жер басқан пенде де патшадан асқан мықты бар деп ойламаймыз ғой, жүдә. Көкте Құдай, жерде патша деуші едік. Балам-ау, сонда патшамен жауласып жүрген қай мықты?

— Патшамен бе?

— Иә.

— Қалай десем екен? Бір сөзбен айтқанда, ақсақал, төңкеріс болды.

— Төңкеріс?.. Патшаны төңкермек боп жүр ме?

— Иә, солай.

— Не қылса да олар да осал болмады ғой. Текті жерден шыққан шығар?

— Жоқ, олар осы өзіңіздей кедейден шыққан кісілер.

— Солай ма? Е, онда патшаның бағы қайта бастаған екен. Иә, «Мың асқанға бір тосқан»...

Жасағанберген көп отырмай, қоштасып жүріп кетті. Жас жігіт балықшылар аулынан көңілсіз аттанды. Осыларды теңізден басқа түк білмейтін керең кісідей көретін. Күйкі тірлік қажап, ығыр болған жандардың басында күн сайын теңізден қазандық балық ұстап, қатын-бала асыраудан басқа ой да, арман да жоқ қой дейтін. Енді байқаса бұлардың да ұғымы өзгеріпті. Жер тәңірісі деп жүрген ақ патшаны ана жақта жарадан алып жатқан бір құдірет күштің барын бұлар екеш, бұлар да сезіп, елеңдесіп отыр. Бір ғажабы, соған қынжылған бір адамды көрген жоқ. Ең аяғы жаңағы жаман шал да патшаны табалағандай ма, қалай? Иә, табалады?! «Мың асқанға бір тосқан»... Апыр-ау, бұл заман не боп барады! Жас жігіттің ат соққан денесі енді, тіпті, қатты титықтап, тас тиген жапалақтай ерге шөгіп қалды. Жаңа оның балықшы ауылдан жабырқау аттанғанын көрген кісілер әр саққа жүгіртті. Мәселен, Мөңке: «Бай мырзасы үйімізді қомсынды», — деп ойлады. Судыр Ахмет: «Іші-сыртын бірдей ғып тойдырып жөнелтпегесін қонақтың қабағы қайдан ашылсын», — деп ойлады. Ал, Жасағанберген келерінде төңірегіне сұқтана қарап көз салып келіп, кетерінде сүлеленіп, иығы түсіп бара жатқанын Қарақатын, тіпті, басқаша түйді. Ол балықтан үсті-басы малмандай су боп келген күйеуін де күтіп алмай, үй жағалап жүгіріп жүр:

— Не білгенің бар? Бай ауылдың мырзасы келіп кетті ғой. Балықшы ауыл атансақ та, Құдайға шүкір, жұрттың азы мен тозы емеспіз. Бай ауылдың маңдай алды жігіттерін өзіміз аяқтандыруға қарадық. Ана жолы Тәңірберген Ақбаланы тоқалдыққа алса... енді оқыған мырзасын тағы біз аяқтандырғалы тұрмыз. Көрерсің де білерсің, әлгі жігіт біздің Айғаншамызды... ие, ие, аспандағы айымызды әкеткелі жүр.

— Оны қайдан білдің?

— Ай, ойбай-ай! Мен білмейтін жердің астында ғой. Жігіттің бетіне осылай бір қарадым да, бәрін біле қойдым. Қызды көрем деп көзі жылтыңдап келіп еді. Көре алмағасын, әне, әнекей... ұнжырғасы түсіп сүмірейіп кетіп барады. Ой, не қыласың?! Жас мырзаның сыртынан қарап тұрып, қыбым қанғаны сонша... өз санымды өзім үзіп-үзіп алдым!

Қарақатын келесі жолы әңгімені жаңағыдан да гөрі үдетті:

— Несін жасырайын?! Қазір Тәңірбергенмен арамыз жақын ғой. Аулына барғанда ол бізге Айғаншаны інісіне алып бергісі келетін ыңғайын танытып еді. Жастардың арасына жеңгелік ет деп еді. Оқыған жігіттің мына келісі тегін емес екенін білдім, бірақ жігіттің біздің үйге түспей, ана жаман Мөңкені сағалап келгеніне күйіп кеттім. Сосын, қызға жетіп бардым да, «ал, сорлы, үйден шықпа, — дедім.-Сені көрейін деп жігіт келіп отыр, бай ауылдың бағлан мырзасы, — дедім.-Бірақ сен де осал емессің, шошаңдамай отыр былай», — деп, қызды қозғалтпай қойған мен... мен ғой.

* * *

Мөңке мен Төлеу ау қарап қайтты. Екеуі де үнсіз. Екі-үш күндікте қатқан көкше мұзды тайғанақтап сықыр-сықыр басып келеді. Төлеу тіл қатқалы оқталса да бата алмады. Қарт балықшының қабағы қатыңқы. Еламан, Кәлен, Райдан айырылып сағы сынып жүргенде бұған тағы бір тосып пәле тап болды. Қай заманнан ыдыс-аяқтары араласып отырған Доспен қазір дүрдараз. Қатар отырған екі үй бір-біріне қатынамай қалды.

Қарақатынның жайы белгілі. Бұл тұста Мөңке Досқа өкпелі. Басқаны қойғанда, ол шіркін ауыр өмірдің азабын бірге көтерген қашаннан бергі кәрі дос емес пе?! Жер түбінен бірге жасасып келе жатқан тату-тәтті шағын бір ғана түс шайысудың тұсында қалай ұмытты?

Мөңке бұны тірі жанға тісінен шығармаса да, ішінен қатты қиналады. Қысқа қарай жалғыз кісіге мұз астынан балық аулау қиын болғасын Төлеуді серік қып қасына қосып алған-ды.

— Асымдықтан ауысқан балықты көршіңе берерсің, — деді Мөңке айырылысар жерде.

Төлеу үйіне бұрылды. Кенжекей есік алдында отыр еді, күйеуін күндесінен бұрын көрді. Күндесінен гөрі бұрынырақ түрегелсе де, бірақ сонан артыққа батылы жетпей, ысырылып кейін шегініп кетті.

Балжан жайшылықтағы суық қалпын бұзбай, орнынан ақырын түрегелді. Төлеудің су киімдерін шешіндіріп жатып:

— Көйлегің кірлеп кетіпті, шешіп бере ғой, жуып тастайын, — деп күндес әйелдің әдеттегі тіл тапқыш сиқырлығына бақты.

Кенжекейдің өңі сынық. Қазір оның балалары да бұйығы. Бұрынғыдай анасынан жоқты сұрап, жөнсіз қыңқылдамайды. Осы үй анасын шеттетіп жүргенін сезген бала күн санап реніш пен ызаны ішіне жиып, дықтанып өсіп келе жатқан-ды.

Кенжекейдің қазір күйеуіне әбден көңілі қалған. Күндіз үй ішінің күйбең-күйбең шаруасымен күн өткізсе де, түнемелікке қарай осы күнгі өзінің басындағы қорлық халге азарланып, ызаға булығып, жүрегі жарыла жаздап жатса да, бірақ; дыбысын шығармай, жас сәбиін бауырына қысып алады. Ол, әсіресе, өткен түні таң атқанша ұйықтай алмай, күйеуі мен күндесі жатқан жаққа құлағын тігіп, қасіретке уланып жатыр еді. Бір ыстық қол басынан сипап, үнсіз жақындай берді. Кенжекей дір етті. Бауырындағы баланы тастай салды да, түн жамылып келген әлгі ыстық қолды шап беріп ұстай алды:

— Сен бе?

— Тсс. Ме-меее...

Қараңғыда жүзін көре алмады. Даусы да сыбырлап шығады: тек ыстық демі, тыныс алғаны бір түрлі. Ауа жетпей бара жатқандай танауы шуылдап келіншектің қойнына кірді. Ыстық демі әйел денесін өртеп барады. Төсек тарлық еткендей өз бойымен Кенжекейді іргеге ысырып, салған жерден қызылға түскен бүркіттей, ай-шайға қаратпай тықсырып ала жөнелді. Басқа кезде, бәлкім, Кенжекей мына қимылдың сөлекеттігін білер еді. Осы жолы қу нәпсі бұның өзінің де құлқынын құртып баратты ма, сөніп қалған жалынды қайта тұтатып, қойнына кіріп келе жатқан еркекті құшақтай алды:

— Сенсің бе?

— Ииее... мее...

— Көз жасым саған да жеткен екен ғой...

— Иәәә... сеетт... Ке-кееллдім... сееңешее...

Кенжекей шапшаң серпіліп іргеге тығыла қалды. Дір-дір етеді. Қалау енді ай-шайға қарамады. Әлгіден кейін іле-шала ұмтылып Кенжекейді қайта құшақтамақ болып еді; Кенжекей қорғаныш іздегендей, ірге жағында жатқан кішкентай балаға жабысты. Қалау оған да тоқтамағасын күйік көтерген әйел ұятты қойып:

— Құдай-ау, — деп үйді басына көтере айқай салды. — Ендігі көрсетпегенің осы ма еді?! Бұл қай қорлығың?

Қалау тоқтар емес, арсыз өлермендікпен үнсіз ұмтылып әйелдің аузын басып, қолын қайырмақ болып еді, Кенжекей оны дәл кеудеден түйіп жіберді.

— О, қара бет!.. Кет! Жо-ғал!

Қалау кереуеттен жерге дүрс етіп құлап түсті. Үй іші тастай қараңғы. Бір жан үндемеді. Төлеу де үнсіз. Кенжекейдің төсегінен не бары қол созымдай ғана жерде, кіші әйелдің қасында жатыр. Інісінің қылығын құптағандай тырп етпей жатқанына әйелдің жаны, әсіресе, қатты қорланып еді. Тар төсектегі жаңағы алыста оянып кеткен жас балаға да бұрылмай, жастықты бауырына басып құшақтап алды да, өкіріп жылады.

Ертеңіне Айғанша жеңгесінің қасына кеп жатты. Осы күннен бастап Айғанша үйде отырғанда Кенжекейге бұлардың ешқайсысы көз алартпады. Бұл үйде Айғаншадан ықпайтын жалғыз Қалау. Ол бүгін тағы да тосын ермек тапты. Тер алдында шалқасынан түсіп шалжайып жатып алды да, мұздай ошақтың алдында өзімен-өзі ойнап отырған Кенжекейдің үлкен баласына:

— Әй, Өтес, пері кел! — деді.

Ағасының қолы батып қалған жеті жасар сары бала орнынан қозғала қоймап еді, Қалау жастықтан басын көтерді. Бірақ тұрған жоқ; тек төсегінен құйрығымен сырғып түсті де, баланы бір жұлқып, жалп еткізді.

— Менімен пірге туғаның рас па?

— Р-рас.

— Онда сылама.

Өтеш жасын жұтып, дір-дір етіп тұр. Қалау енді оған:

— Күл! — деді ақырып.

Өтеш жас мөлтілдеген көзімен ағасына жалына қарады.

— Ой, күсік, күл дедім ғой саған.

Өтеш ыржиды. Қалау осы балаға не айтса соның бәрін істете алатынына ырза болғаны сонша, таңырайған қос танау шуылдап, ыржалақтап күле түсті де, тағы да түсін тез суытып ала қойды:

— Сен осы кімнен тудың?

Қарт әжесі Өтешті «сүт кенжем» деп емшегінен ерте айырып, өзінің бауырына басып еді. Өтеш Кенжекейден туғанын білсе де, бірақ өзінің бойындағы анаға деген ыстық сезімін сыртқа шығара алмай, үнемі ішінен булығып жүретін.

— Ой, салым! Үндемеуін қараш. Әсемнен тудым деп тек бер жағымен айтады.

Ызақор бала иегі кемсеңдеп, күшпен тежеген жас көзінде мөлтілдеп тұр. Қалау енді оның жер-жебіріне жетіп:

— Сен ана саман қатыннан тудың, — деп Кенжекейді көрсетіп еді, бала:

— Жоқ, жоқ, онан туғам жоқ, әжемнен тудым, әжемнен тудым, — деп азарда-безер болды.

Анадағы оқиғадан кейін Кенжекей назарын тіктеп қайнысының бетіне қараған емес-ті. Үй ішінде әлдеқалай кездесе қалса да, Кенжекей бетін бұрып, теріс айналып кетіп жүрген. Сонан бері Қалау да жеңгесіне қатты өшігіп алып еді.

— Әсеңнен туғаның рас болса, мә, мына көсеуді ал! Ана саман қатынды ұр! Тек, аяма, қатты ұр! — деп баланы тағы бір пәлеге айдап салды.

Ағасы берген көсеуді Өтеш қос қолымен ұстауы ұстаса да, бірақ орнынан тырп етпей дір-дір етіп тұр.

— Ой, салым!.. Анаңды аяп тұрсың ба? — деп Қалау баланы қайрай түсті. Бала рахымсыз қатал ағаның екі көзін айырмай бағып тұрғанын көрді.

— Ұр! Ұр! — деді Қалау.

Бала бықсып жанбай жатқан отты үрлеп жатқан Кенжекейді бара сала шыныменен аямай ұратындай жүгіріп барды. Бірақ дәл ұрар жерде қолы бармай, дір-дір етіп тұрып қап еді, сол сәтте сырт жағынан:

— Ой, күсік, ұрр! Ұр, — деген әмірді есітті.

Бала қолында көтеріп тұрған көсеуді қалай сілтеп қалғанын білмеді. Көйлекшең отырған Кенжекейдің қарына темір көсеудің тұмсығы қатты тиген-ді. Кенжекей көсеу тиген жерді қысып ұстады да, дем алмай отырып қалды. Сонан бір кезде баласына бұрылып:

— Ай, Өтешжан-ай, саған не дейін... баласың ғой әлі! — деді ақырын, ашу-зілсіз, жәй ғана.

Өтеш көзіне жас құйылып тұрса да, жұрт алдында жылай алмай, иегі дірілдеп, көгеріп қатты да қалды. Қалау мәз боп, санын шапаттап жатыр еді, ертеден бері Қалаудың істеп жатқан бүлігін үнсіз бағып отырған Төлеу орнынан атып тұрды. Бара сала інісін жағасынан жұлқып:

— Ой, ит!.. Тұр! — деп ақырып еді, Қалау ағасының қолын қағып жіберген бойы ең бір жанды жеріне қойып қалды.

Бала кезде Қалауды тай теуіп бет сүйегі жарылып, сол арасы кейін тыртық боп біткен-ді. Тұяқтың орны қазір ырсиған тыртық. Әсіресе, ыржалақтап күлгенде бүткіл беті бір жағына қарай ырсия қисайып, ұсқыны қашып кететін-ді. Онсыз да өзінде құлақ жоқ. Мойын жоқ. Бұзаушық сабындай басты бауырына үлкен ызғармен тартып, сүзеген тайынша бұқадай төбелеске әзір тұр екен. Төлеу бір кісіге дербес әлі келетін. Әсіресе, қара білек, бірге-бір төбелесте ешкімге дес бермейтін. Ол інісіне үлкен ызғармен ұмтыла бергенде, анадай жерде ағаш төсекте жатқан ананың көзіне көзі түсіп тоқтай қалды. Анасы екі күннен бері тіл-жағы байланып, үй ішін көзімен жеп жатқан-ды.

— Тұра тұр, бала. Бұл үйде енді қай жеңгеніміз тұрармыз.

— Болсын. Оған да тұрам. — Төлеу анасына барып еді. Бірақ қара кемпір онан көзін аударып, жүзін басқа бұрып әкетті. Бұл түрі: «Бар сенгенім сен едің. Сенен де қол жудым. Тым құрыса, анаңның бетін жапқанын күтсең нетті», — деп налып, көңілін ары салғандай еді.

Айғанша үйге жүгіріп кірді: табалдырықтан аттай бере қара көзі жалт етіп анасы жатқан жаққа қарады. Сосын үй ішіндегі жандарға жылдам көз тастады да, анасына жетіп барды. Төсегінің жанына тізерлеп отыра қап, анасының мұздап бара жатқан қолын ұстады.

— Апаа..

Кемпір қызының қолын ұстап ерніне апарды. Бұрын-соң анасының мұншалық елжірек кезін көрмеген Айғанша үрейленіп кетті.

— Апа!.. Апа-еке!..

Кемпірдің әлсіз саусақтары ақырын жазылып, уысы босап баратты. Сол сол екен, көрпе астында жатқан ірі дене ышқына бір созылғандай, қол-аяғы қапелімде ұзарып кетті. Айғанша өкіріп жылап, анасын құшақтап үстіне құлады. Екі келіншек екі жерден дауыс салып, балалар үрпиісіп, үй іші әп-сәтте у-шу болды да кетті.

Дәл осы кезде есік ашылып, мойнына ат дорба салған сегіз-тоғыздағы бала басын ішке сұға түсті де, дереу кейін тартып алды; осы қазір баланы итермелеп ішке кіргізіп жіберіп, өзі жалт беріп сыртта үюлі жатқан отынның ар жағында тығылып тұра қалған Судыр Ахмет тасадан дедектеп жүгіріп шықты:

— Не болды? Не боп қалды?

— Жылап жатыр.

— Кім?

— Бәрі... Бәрі жылап жатыр.

Судыр Ахмет үй жақтан шыққан тарғыл дауыстарға құлақ салып селтиіп тұрды да:

— Ә-ә-ә! — деп басын изеді, — кемпір әл үстінде жатыр еді. Дұрыс... дұрыс! Иманы жолдас болсын... Жүр... Жүр, кеттік! Мына арадағы Әліби аулына барайық!

— Иттері қаппай ма?

— Қаппайды. Қасыңда мен жүргенде неден қорқасың?

— Қайыр-садақа бермесе қайтем?

— Тек, тек әрі! Басқа кезде бермегенмен, ауызашарда жұрттың қолы ашылып кетеді.

Биыл қораға кірерде Судыр Ахметтің жалғыз атын қасқыр жеген еді. Оның үстіне қарап жүрмей балықшылармен түс шайысып, әсіресе, апыр-ай... Апыр-ай... жазған басым-ай, көтті жуан белден қысып, жөніме қарап жүрмей, қазіргідей абыржының тұсында үй іші қазан қайнататын үнем таппай, тарығып отырғанда ауыс-күйісі мол Мөңкені ренжітіп алғаны... Қап, қап, не қыласың?.. Бәрінен бұрын осы жағдай бұның жанына қатты батты. Дос үйірсектеп бауырына тартқанмен, бірақ ана қара пәледен не шықсын? Енді, міне... күнбе-күн қазан қайнатып отырған асымдық балықтан қағылып, бала-шағалы үй үйітіліп отыр. Кей күндері мұздай үйде бұратылып аш жататын боп жүрген-ді.

Басқа амал қалмағасын осы ел ораза ұстағалы Судыр Ахмет үлкен баласына жарапазан айтқызып жүр. Жоғалып кеткен торы аттың жем дорбасын баланың мойнына салады. Сосын баланы қолынан жетелеп жүріп, аяқ жетер жердегі үйлерді аралатып шығады. Қабаған иті бар үйлерге қараңғы түскесін өзі ертіп апарады. Иттерді қақпа шекпеннің шалғайымен жасқап, тартыншақтап аяғын баспай тұрып алған баласы бар болғырға:

— Бар, бар! — деп ішке итермелейді. — Ұялма! Жарапазан айтқан сауап. Сауабы шаш етектен. Мойныңдағы бір парызыңнан құтыласың. Ойбай-ау, оразада айтқан жарапазанға қай мұсылман қуанбаушы еді?!

Бала беттемей, шегіншектей түседі. Жас болса да түйсігі бар бала ораза ұстағалы күні бойы нәр татпай, ауызашарға өзегі талып жеткен жұрт алдына келген асқа жаңа отыра бергенде сыртта ит үріп, іле-шала сықыр етіп есік ашылып, ар жағынан қылқиған мойнына ат дорба ілген қайдағы бір заржақтың келгенін қайдан ұнатсын?! Асқа жаңа ғана аузы тиген кісілер түсіне бермей тыжырына қалатынын бала байқап жүрген-ді.

— Әке-ау, бір жан қуанбайды. Мына сор маңдай қаңқылдап болды ғой... дорбасына қос уыс қара тары сал да шығарып жіберші дейді.

— Ә-ә, сүйдей ме?

— Сүйдейді.

— Десе дей берсін. Ал, сен олардың... дінсіз кәпірлердің сөзін тыңдама. Жарапазаныңды айт, садақасын ал... Сосын шық та жүре бер.

— Иә, қойшы...

— Қойы несі? Қаршадай болып алып өзің не қылған тілазарсың? Бет моншағың үзіліп кете ме? Қыз емессің ғой сен. Бар дегесін бар! Қалай бастау керек екенін ұмытқан жоқсың ба? «Бір келген он екі айда жарапазан...»

Судыр Ахмет сыртта, отын тасасына тығылып тұр. Әкесіне жалтақ-жалтақ қараған бала кешкі от сәулесі терезе әйнегінен жылт еткен үйге қарай ықылассыз аяқ басады. Ақ пен қызыл арасында ауыз ашып жатқан кісілердің үстіне именшектей кіреді. Алдындағы асқа басы түсіп кеткен кісілерге назарын көтермей, есік алдында тілерсегі дірілдеп тұрып суыққа қарлыққан жіңішке дауыспен әлгінде әкесі үйреткендей: «Бір келген он екі айда жарапазан...» — деп көзінде жас мөлтілдеп тұрып алғасын, қайсыбір рахымы түскен үй жүдеу баланы аяп, қос уыс қара тары береді. Кей үй Қарақалпақтан қалашылар әкелген бір көзгелдек жүгеріні баланың мойнындағы дорбаға сап, бұлар Құдай қалаған күні ат дорбаны толтырып қайтады. Ат дорбадан ауысқан бірдеңе болса Судыр Ахмет шекпеннің шалғайына салып, әйеліне сырттан дауыстап, сүріне-қабына ішке кіреді:

— Уа, қатын... қайдасың? Ыдысыңды даярла!

Сыр мінез Бибіжамал бүгін олжалы қайтқандарын біліп, қазанға су құяды. От тамызады. Күні бойы терезесі қырауытып тұрған мұздай үйдің ошағында от маздап, аш кісілердің жүдеу жүзіне қан жүгіреді. Олжалы қайтқан күні Судыр Ахмет өзін тежемей, оңды-солды лепіріп, ара-арасында шықылықтап күліп, шалқып отырғаны.

— Қатын, тарықпа! Құдай қаласа, оразаның тұсында өзіңе қыстық азықты жиып берем. Тек ерте бастан күтініп, қаптарыңды әзірлей бер.

* * *

Ертеңгі шайдың дастарханы жиналғалы әлдеқашан. Енді түс те таяу. Сырттағы сықырлаған сары аязға қарамай, төбеге келіп қалған күн терезеге төніп, жайдақ бір бөлмені жадыратып жібергісі-ақ келіп тұр. Бірақ Сүйеу қарт зәрлі. Көз алабы қызыл. Ар жағында қандай да тұтай алмай, түтігіп тұрған ашу бар. Ертеңгі шайды ішкесін де орнынан қозғалмай, тіп-тік боп тура алдына қарап отыр. Ақ кірпікті анда-санда бір қағады.

Кемпір аз ғана малдың астын жайлап, енді түскі астың жабдығына кіріскелі жатыр еді; әлі күнге өздігінен отыра алмайтын болғасын айналасын көрпемен мүйеттеп қойған кішкентай Әшім әжесін көре сала талпынып, қолын созып жылай бастады.

— Ой, заржақ!.. Даусын қарашы... Тұп-тура шекеңнен шығады. Аузына құм құйып қатыра қояр ма еді өзінің, — деді Сүйеу кірпідей жиырылып.

Кісі баласы түгіл, өз балаларына еміреніп көрмеген-ді. Балалардың ішіндегі кенжесі болғасын Ақбаланы кішкентай кезінде жақсы көрді. Онда да оңаша-оңашада қасына шақырып, бауырына қысатын да құшағын тез жазып: «Бар! Бара ғой!» — деп қоя беретін. Тек кейде сірә бір жаны елжіреп жақсы көргенде де бетінен сүймей, құр иіскелеп, көйлегінің омырауын құшырланып шайнап-шайнап тастаушы еді.

— Жұбат!.. Жұбат, ана жағына жылан жұмыртқалағырды!

Кемпір баланы қолына алды. Шалына көзінің қиығын да салмады. Кәрі көңіл қатты қалған. Анада Тәңірбергеннің арнап жіберген кісісіне қамшы ала жүгіріп, сабап жатқанда бұл арашаламақ; боп шыр-шыр қағып еді, шал бұның өзін қоса сабады. Кемпір таяқ жесе де сол арада тілін тартпап еді. Ертеңгі күні Тәңірберген өшін Ақбаладан аларын ойлағанда қарт ана тіпті не болғанын білмей, ойбайлап шашын жұлған-ды. Қазір бұларға көршілер де қатынамайды. Бұрынғы әдетпен жазатайым келе қалған кісілер шалдың түрінен жасқанып, темір істік ұшында отырғандай қипақтап-сипақтап ізінше тез шығып кететін.

Кейінгі кезде салық көбейді. Халық бір салықтан құтылып «уһ» деп дем ала бергенде, ояздан жаңа жарлық келеді де, старшындар, болыстар жаны қалмай, екі етегі далпылдап шаба жөнеледі. Жауыр аттай ығыр болған халық қыр басынан қара қылт етсе де, иманы таяқтай болып: «Ойбай, салық келеді», — деп зар қағып қоя береді. Салық көбейіп, алудың аты көбейгелі халық бірін-біріне шатыстыра бастады. Ел іші кейін оның да әдісін тауып, салықтың әрқайсысына ат қойып, түстеп-таңбалап, алатын болды. Биыл, мәселен, қыс түскелі «ақ қой» салығы шықты. Үй басына он-он бестен жиған қойды қыс ішінде қалаға айдап апара алмайтын болғасын қан-жоса ғып сойды. Терісін сыпырып алған қойларды ақшұнақ аязда аппақ қып қатырып шанамен қалаға жөнелтіп жатқан-ды.

Түс кезінде Ебейсін кірді:

— Салаумалекум...

Қақ төрде отырған Сүйеу қарт оған сыртын беріп, иығындағы шапанның етегімен тізесін қымтап астына басып алды.

Ақсақал, үй басы екі қойдан..

— Салық па? Ол қандай салық?

— «Ақ кой» салығы.

— «Ақ қойды» алып болған жоқ па едіңдер?

— Еселеп түсті.

— Сендерге бір жеген аз болды ма? Енді еселеп жейсіңдер ме? Жерсің!.. Жерсің!..

Ащы даусы қақпанға түскен күзендей шақылдап, әр сөзін ашумен, ызамен үзіп-үзіп айтты.

— Ал!.. Ал!.. Ақ қой аз болса қара қойды ал... Қоса ал!.. Қосақтап ал!.. — деді де, тыйылды. Енді қайтып үндемеді. Осы ашу келесі күні де тарқамай, қан-сөлсіз аппақ беті қатты жыбырлап отыр еді. Кенет ол сыртқа күл төгуге бара жатқан кемпіріне тоқта дегендей белгі берді. Қайырылып тұрған кемпірге көзін салмай, қырын қарап отырып:

— Келінге жолық... Қазір жолық... Жылы толды. Көңілінде қандай ойы бар екен?.. Біл! — деді.

Үсіп өлген Итжеместің әйелі артын күтіп әлі жесір отыр еді. Келінін абызынан шығарғысы келмеген Сүйеу өздеріне қараған жігіттердің ішінен ноқтаға толық біреудің етегінен ұстағағанын тәуір көретін. Шалымен жанжалдаса бергісі келмеген кемпір Әшімді көтеріп келіншекке барды. Келіншек істеп жатқан шаруасын қоя салып, Әшімді қолына алды.

— Шырағым, мені атаң жіберді, — деді кемпір, — не ойы бар екен деп сөз салып отыр.

Келіншек бұны күтпеген еді. Бүйректей бұлтиған беті ду етіп, іш толқыны өртеген жүзін Әшімге тасалады. Біраз үнсіз отырып, көз жасын сүртіп, көңілін басқасын:

— Ерте ме, кеш пе, осы сөздің алдымды тосарын біліп едім. Мен не дейін? Ене-ай, мен мұңдықтың қойным құтсыз болды ғой. Қайныңмен алты ай отасқанда бойыма бір шала сүйектің бітпегенін айтсайшы. Мына құсаған бір шаранам болса, — деп құшағындағы баланы бауырына қысып,-байсырап бара жатқан мен жоқ. Қайныңның қара орнын құлатпай, ақ некемді осы оттың басында ақтап өтер едім ғой, — деп еді.

Қарт ана қосыла жылады. Жалғыз қыздың басындағы қасіретке жаны қиналған ана осы күні әбден көңілшек болып алған-ды. Басындағы жаулықтың шетімен аузын басып, дыбысын шығармай ішінен тынып біраз отырды. Мына уыздай жап-жас келіншекті аяды. Оның кешегі жаман Итжеместі ұмыта алмай, арманы үздігіп жүргеніне таң қалды: «Еркектей емес, әйел байғұс жар қазасын ұзақ жоқтайды ғой. Еркек шіркіндер ғой опасыз. Көзі тіріде бақа бас еркектің алтын басты әйелді аяққа басып, үстінен жүріп, өлгесін де төсектегі орны суымай жатып, сұқақтап әйел іздейтінін қайтерсің бұлардың?..»

Шерін тарқатып жылап алған екі әйел етті үнсіз жеді. Үнсіз отырып шай ішті. Сонан бір кезде қарт ана Әшімді көтеріп кеткелі жатқанда келіншек:

— Сөз сала келген екенсіз... Сізден бүгін қалғанның реті болмас, — деп қысылып, көзін төмен салып тоқтады,-бір қайныңа көңілім ауады... Бірақ басы бос емес, әйелі, бес баласы бар.

Кемпір жақтырмады. Әйел үстіне барған Ақбаланың көрген күні есіне түсіп:

— Ай, қарағым-ай, жастықпен айтасың ғой. Әйтпесе, көңілің қалаған кісі қолыма тиді екен деп, басыңа сор жамап қайтесің?! Бір еркекке телінген екі қатын бір аяқтан ас ішкен екі қаншық емес пе? Етегіңе оратылып жатқан балаң жоқ, өзіңдей соқа бас біреу табылар. Бұл ауылға айналма. Өзіңнің қор болмас жағыңды ойла! — деді де, шығып кетті.

Сүйеу қарт үйде екен. Ол үстіне кірген кемпіріне кірпік қақпай шаншыла қалды.

— Келіннің сыңайын байқадым, — деді кемпір.

— Иә, не деді?

— Бізге қарағаннан ешкімді қалап отырған жоқ.

Сүйеу осқырына мырс етті. Кемпір жесір келіншектің ендігі тағдыры осы кесір шалдың қолында екенін білді. Сүйеу үнсіз. Бір бүлікті бастардағы әдет. Соны білген кемпір:

— Сүйінші... Қызың ұл тауыпты! — деп осыған дейін оны аяп, жасырып келген хабарды ашу үстінде айтып салды.

Сүйеу жалт қарады.

— Неге тесірейесің? Сенбесең бар, көршілерден сұра! Бұл жиен баланың аты-Құдайберген көрінеді, — деп, ақырындап отырып ащы тілін ызақор шалдың жанды жеріне сұғып-сұғып алды.

— Не дейді?.. Не деп отыр мына найсап? — деп Сүйеу кемпірінен көзін тайдыра берді. Осыдан кейін сүт пісірімдей үнсіз отырды да, бір кезде тағы да осқырына мырс етті:-Құдайберген дейді? Бұл күшігі-Құдайберген... Әкесі-Тәңірберген. Ал!.. Ал, әнебіреулері-Алдаберген... Жасағанберген... Әй! Әй, Абыралы әулетін Құдай береді... Алла береді... Тәңір береді... Жасаған береді... Әй, сонда біздің балаларымызды кім берді екен? О несі әй? А? А?

Кемпір тысқа шықты. Сүйеу қарт әлгіден кейін тағы да ұзақ үндемей, ішінен булығып қалғандай еді. Кемпір кеткен бойда тез түрегелді. Қарды сықыр-сықыр басып ұзап бара жатқан кемпірдің аяғының дыбысына құлақ сап отырды да, бала жатқан кереуетке жетіп барды. Қызыл көз, теке сақал шалды көргенде бала дәл бір жылан шаққандай шар етті.

Сүйеу жиен немересін жылағанына қарамай, тас қып бауырына қысты. Қатты көңіл күрт сынып, құлап түсті. Ол енді өзін де, жасын да тежемей өкіріп жылады.

— Сорлы бала... Жетімек... Жетімегім...

* * *

Соның ертеңіне Есбол қария келді. Есбол бұл өңірге қарағанның үлкені. Және сирек көретін сыйлы кісі болғандықтан Сүйеу қарт оған ерекше ықылас білдіріп, сыртқа шығып күтіп алды.

— Кемпір, от жақ. Қазан көтер!

— Сүйеу қарағым, үй ішін әбігерлеп қайтесің? Кісі қартайған сайын барған үйінің қазанынан бұрын әуелі қабағына қарайды. Көңіліңді білем ғой.

— Көңіл қонақасы болмайды.

— Қой, қайтесің...

— Жоқ! Жоқ, тіліңді алмаймын. Және жаман інің қонаққа қазанын билетпейді.

— Ой, сөзің бар болсын, — деді Ербол қарсыласқанның қажетсіз екенін біліп, шиқ-шиқ күліп.

Қолы ашық Сүйеу табан аузында бір тоқтысын сойғызып, жарты етін қазанға салды. От жағып, қазан көтергенсін-ақ қонақ күткен үй көңілденіп сала берді.

— Есаға, ауыл-ел аман ба?

— Шүкір...

— Қыста қыдырмаушы едің. Қандай шаруа қозғады екен деп отырмын.

— Рас, кейінгі жылдары көршілеріме де қатынаудан қалып ем. Не сұрайсың, жапырағы түсіп, бұтағы сынып сида болған кәрі еменнен қуат қайтқан. Көз көрмейді... Сырқаттана беретін болдым.

— Е-е! Күлге шөккен кәрі бура болдық қой.

— Мендей емес, сен әлі шымырсың. Әрі жассың ғой. — Екі қария осыдан кейін біразға дейін әрқайсысы өз ойымен оңашаланып, алдарына келген шайды үнсіз ішті. Есбол қария Сүйеуге көз қиығын бірер тастады. Бұл осы жолы бастасына бір оқшау шаруамен келіп отыр еді. Бір ай бұрын Ақбала: «Әкемнің бетін жұмсартып берсін», — деп бұған әдейі сөз салған-ды. Есбол Еламанға ең жақын туыс болса да, түптің түбін ойлаған жағдайда осы елдің сөзін ұстаған сыйлы қария және қаһары қатты қатыгез әкеге сөзі өтетін жалғыз адам осы болғасын, бұл Ақбаланың қиналғанда ойлап тапқан ақылы еді.

Есбол қария Сүйеудің көңілді отырғанын байқап: «Іншалла, жолым болар», — деп ойлады. Шай ішілді. Дастархан жиналды. Бастас кісілер екеуден екеу оңаша қалған бір кезде Есбол қария әдейі келген шаруасын тура айтпай, алыстан, арыдан орағытып келе жатыр еді, қызының атын есіткенде Сүйеу шаңқ етіп:

— Атама!.. Атама кәпірді!.. — деп ақ кірпігін қағып-қағын қалды.

— Ау, жарқыным, әлі де айтар сөзім бар, әуелі тыңдап алсаңшы.

— Жоқ!.. Жоқ!.. Тыңдамаймын.

— Қой, Сүйеу, сені де жөн демеймін. Олардың қолында қызың отырғасын жауың шақырса да баратын ретің ғой.

Ендігі әңгімеге Сүйеу тіпті құлақ аспай, қонағына сыртын беріп бұрылып отырды.

— Қартайсаң да қаттылығың бәз баяғысымен қарап тұр екен. Апыр-ай, жан тозса да, ит мінездің мұқамайтынын қайтерсің?.. Илігетін түрің жоқ екен. Соны білсем де Ақбаланың мүшкіл халін есіткесін шыдай алмай келіп едім... Жә, амал қайсы, қойдым... Қойдым.

Майы таусылған жалпылдақ шамның жарығы әлсіреп, сәулесі түбіне түсіп тұр. Төрде отырған қонақтың сырт жағындағы жалғыз терезенің әйнегіне сабалап жауған қар қалыңдап түсе бастады. Үй іші жым-жырт. Сүйеу бармағына толтыра салған көк бұйра насыбайды екі танауына кезек тосып, күсілдетіп қатты-қатты тартады. Олар алдына келген асты да үнсіз жеді. Жаңағы әңгімеге екі жағы да енді қайтып оралмады.

Тек Сүйеудің кемпірі екі шалдың ұрысқан кісідей үнсіз отырғандарын ұнатпай:

— Інілеріңнен хабар бар ма? — деп қонағына тіл қатты.

— Шүкір, хат келді.

— Түрік жерінде соғысып жүр дей ме? Сол рас па?

— Рас.

— Алда пақырлар-ай! «Кебенек кигеннен түңілме», — деген. Бір күнгідей болмас, келіп қалар.

— Иә, тірі болғасын күдер үзбейсің ғой. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі...»

— Біз де баласын өсіріп жатырмыз.

Екі інісін еске алса Есбол қарияның көңілі бұзылып қоя беретін-ді. Еламаннан қалған жалғыз нәресте сөз болғанда қария тіпті солқылдап кетті.

Сүйеу кемпіріне жалт қарады:

— Бар!.. Бар! Сүйреңдей бермей сорпаңды әкел! Осыдан кейін әңгіме тыйылып, үй іші тағы да тым-тырыс бола қалды. Ас-су ішілгесін Есбол қария күн кешкіріп қалғанына қарамастан жолға шыққалы жинала бастады. Жүрер алдында әлі де ашуы тарқамай, қырыстанып отырған Сүйеуге бұрылды:

— Айта кетейін, Тәңірберген де ерегіске басыпты. Сен иілмесең о да шарт сынатын сияқты.

— Сынсын!.. Күл-талқаны шықсын!

— Ақбаланы қоя беретін түрі бар.

Сүйеу осқырына мырс етті. Бірақ шіміріккен жоқ. Безеріп алған.

* * *

— Мырза, ауылға да келіп қалдың. Ана көрінген, жарықтық, Ақбауыр! — деп аттың делбесін ұстап отырған ақи көз жігіт кенет айқайлап жіберді.

Жеңіл көк шанаға жеккен қос құла көшір жігіттің даусына елең етіп, құлағын тіге-тіге қалды. Қос құла мырзаның қыс айында, дәл осындай ұзақ жолға шыққанда мінетін мықты аттар. Теңіз жағасы мен Шалқар қаласының арасында қыс бойы сарнап жататын кіреші жолын кеше қар басып сапты. Ала-бөле кеше Аяққұмды кесіп өтіп, теңізге жақындаған сайын қысқы жол қиындай түсті. Аттар ара-тұра сүрлеуден шығып, күресін қарға ұрынып омбылап қала берді. Үш күндік жол адамға да, аттарға да ауыр соқты. Әсіресе, тері алынбаған тоң аттар өз денесін езі ауырлап барлығып қалған-ды.

Ілгері жақтан үрген иттің даусы шықты. Ауылдың қарасы көріне қоймаса да, ит даусын есіткен аттар енді, тіпті ықыластанып, аяғын ширақ алып сыдырта жөнелді. Бұл шақта тықыр түгі тегіс терлеп, буланып алған. Козлода отырған жігіт көбіне қос құланың тас төбесінде шаншылған құлағын, дір-дір еткен жалын, буланған қазан бетіндей тер бұрқыраған жалпақ сауырын жоғарыдан көріп келеді. «Басқамалдай емес, жануар, жылқы ауылды адамдай сезеді-ау! Ана қарашы, қамшы салғызбай желіп кеткенін», — деп ойлап, ақи көз жігіт ат мінезіне сүйсініп қояды.

Сеңдей тұтасқан сіреу қарды мықты аттар күтірлетіп бұзып келеді. Енді аз қалды. Ілгергі жақта көрінген, әнебір қыранға шықса, арғы жағында бай ауылдың қыстауы тиіп тұр. Күні ұзын мал жайымен жүрген малай қатындар, Құдай біледі, қазір қолы босап, қазанға ас салып, маздатып от жағып, үй ішін көңірсітіп қойған болар. Ауылға келген бойда бұл қос құланды қораға кіргізіп, жылы жабулап қақтарып тастайды. Сосын қолы босайды. Сосын... Сонан соң... Сонан соң, ой, несін айтасың, үш күнгі жол азабын ұмытып, мырзамен бірге жылы, жарық үйде сұр еттің иісімен демалып отыратынын ойлап, ақи көз жігіт әлден көңілдене бастады. Ән салғысы кеп кетті. Ән салуға тек қасындағы екеуден қаймықты. Әсіресе, Тәңірбергеннен көбірек қаймығады. Тәңірберген қасына ерген қарашаларын бойына онша жақын тартпай, үйде де, түзде де белгілі бір мөлшерде ұстап отыратын. Өзге кісілермен өзінің арасына әрқашан шекара қойып, ар жақ-бер жақ қып ұстайтын тәртібі қатты жігіт еді. Ол тек осындай жолға шыққанда шұғыл өзгеріп, тап жаңа... жаңа ғана қыз қойнынан шыққандай, көңілі жадырап, әзілшіл, әңгімешіл боп, салт жүрсе жол бойы жарысып-жарысып алатын-ды. Осы жолы... Иә, осы жолы не болғанын қайдам, шанасына өлік салып әкеле жатқандай. Жол бойы жұмған аузын ашпады. Кейде шанадан түсіп қалған жоқ па деп ойлап, ақи көз жігіт артына бұрылып қарайды. Бұл қанша қараса да Тәңірберген де, Ебейсін де басы бауырына түсіп келе жатады. Жеңіл шана сіреу қарды төс темірмен сыр-сыр тіліп, ағызып келеді. Ауық-ауық шана қар астында көміліп жатқан әлде бірдеңеге бауырын соғып, шайқалып кеткенде қатар отырған екеу қосыла шайқалып иықтарының басы қағысып қалады. Екеуі де сүлесоқ. «Ауылға келіп қалдың», — деген бұның жаңағы қуанышты даусына да селт етпеді. Әсіресе, темір-терсек жиятын жігіттің түкпен ісі жоқ. Қабағы салбырап, қалың беті қабарып меңіреуленіп алыпты. «Енеңді с... , — деді ақи көз жігіт ішінен, — шен тимеске шен тиюін! Алды-артыңнан жел ызғып, күні бойы қоқырайып козлода отырсаң, сонда көрер едім сенің әуселеңді».

Аттар кеме қарды әлі де күтірлетіп, омбылап келеді. — Ойпырым-ай, қыстың репеті қандай жаман?! — деді ақи көз жігіт.

Тәңірберген бұған да үндемеді. Шалқардан шыққалы әлденеге іштей қиналып келеді. Себебін ойлап таба алмаған жігіт «Ебейсінмен тағы да түс шайысып қалмады ма екен?» — деп ойлады. Әнебір тұста да бұлар түс шайысып, бірақ кейін, әсіресе, кешегі «ақ қой салығы» тұсында қайта табысқан-ды. Енді не болуы мүмкін? Апыр-ай, ә?.. Әрине, тегін емес. Қалай да бұларға жолға шығарда бір пәле көрінді. Қалада ұзағырақ жүріп қалған мырза ауылды сағынып, қаладан қашып шыққандай боп еді; жолға шығатын күні бұны таң қараңғысынан оятты. Бұл атып тұрып аттарды даярлап, мырза да асығыс-үсігіс оны-мұныларын жинап жатқан үстіне сүріне-қабына татар байы келді. Иә, иә, бар пәле содан болды. Есіктен кірер жерде сүрініп кетті. Мырзаның құлағына бірдеңені сыбырлады да, сосын басын қысып ұстай алды: «И-и, айтпа!... айтпа! Енді бәрі құрыды! Құрыды!» — деп зарлап, өзі тұрған жерге отыра кетті. «Не дейді? Өңім бе, түсім бе?...» — деді мырза. «Өңің... Өңің! Қазір жамандықтың бәрін өңіңде көресің... И-и, айтпа! Айтпа!» — деп татар байы опасыз дүниеден торыққандай, қолын сілкілеп шығып кетті. Мырза сілейіп тұрып қалды. Теміркенің шығып кеткенін де сезбеген сияқты. Жолға кигелі тұрған иініндегі қасқыр ішік сыпырылып түсіп кеткен. Ақи көз жігіт оған назарын тіктеп қарауға бата алмады.

— Ммыр-за...

— А?

— Жолға...

— Жолға? Ааа?.. Иә, иә, жолға. Кеттік!

Мырза есін жия алмай, өң мен түстей халде шанаға отырды. Жолға шығарда татар байдың не дегені белгісіз. Не де болса, жан түршігетін сұмдық. Ақи көз жігіт сол сұмдықтың ішіне қалай сыйып келе жатқанына таңданып, жол бойы білдірмей, артына бұрылып мырзаға қарап қояды. Мырза үнсіз. Жоғары көтеріп алған қасқыр ішіктің жағасына басы кіріп кеткен. Жол бойы қонған, түстенген ауылдардың қолға қарап қалған малдары қысқа дайындаған аз ғана шөпті әлден жеп қойғанын көрсе де, оның бәрі осы келе жатқанда оның ойын бөліп, қаперіне кіріп те шықпаған сияқты еді, тек ауылдың төбесі көрінгенде басын көтерді.

— Апыр-ай, жағдай қиындап кетті-ау, — деді Мырза. Бұны да өзіне, әлде қасындағыларға айтқаны белгісіз, Шалқардан шыққалы алғаш рет еңсесін көтеріп төңірегіне көз тастағаны осы, — түбі қалай болар екен? Тақырға отырып қалмасақ не қылсын?

— Тақырға отырған шығармыз, — деді Ебейсін. Тәңірберген «не дейсің?» дегендей оған тіксіне қарады.

— Патшаң құласа-тақырға отырмағанда қайтеді?! — деді Ебейсін.

Тәңірберген қасында қатар отырған жігітке бұрылып, таңданып ұзақ қарады. «Сен оны қайдан есіттің?» — деп сұрағысы келді де, ол ойдан тез айныды. Жолға шығарда Теміркеден есіткенде өзінің иманын ұшырған сұмдық хабарды мынаның темір-терсек жөніндегі әлдебір алыс-беріс бірдеңені айтқандай бетінің бір жері бүлк етпегенінен шошып еді.

Бұлар ақ пен қызыл арасында ауылға жетті. Иттер алдарынан үріп шықса да, ауыл адамын көргесін құйрығын бұлғап жөніне кетті. Ақи көз жігіт мырзадан қай үйге түсеміз деп сұрамады. Анадағы Сүйеу қарттың жанжалынан кейін мырзаның көңілі Ақбалаға қатты суыған-ды.

— Бәйбіше, шүйінші. Мырза келді, — деді ақи көз жігіт. Тәңірберген жақтырмады. Алдынан күлімдеп шыққан бәйбішеге назарын салмай, бойын салқын ұстап сызданып ала қойды.

— Төсек сал! Қасымда кісі бар...

— Мынау ма? Ой, Құдай шебер-ай, кісі деп қомпитқанға қаладан біреу еріп келген екен десем... Ебейсін бе еді?

Ебейсін бойын жеңілдеп төрге шығам дегенше, қалашы келген үй қапелімде кісіге толып кетті.

— Ебейсін қарағым, әңгімеңді айта отыр. Қалаңда қандай жаңалық бар?

— Тыныштық.

— Базарда не арзан, не қымбат?

— Патша... қалай?

— Патша аман. Мені сұраған жанға сәлем айт деп жатыр...

Жұрт ду күлді, тек Ебейсін міз баққан жоқ.

— Ебейсін қарағым, соғыс бітетін бе?

— Е, бітіріп қайтесің?

— Шырағым-ау, соғыстың салмағы бізге түсіп тұрған жоқ па? Азаматымызды қозыдай көгендеп әкетті. Алым-салығы да үстінен жонып жеп отырған мал-тегенемізден ада ғып барады. Осының бәрі соғыстың лаңы емес пе?

Ебейсін оларға құлақ аспай, мына үйдің сәні мен салтанатына назар аударып, өз үйінің жиһазымен ойша салыстырып отыр. Мырза үйі базар болған күнгі жаймадай байлығын бетке тосып, алаша, текеметті төрге төсеп, тұсқа ұстап жайнатып қойыпты. «Мақтаншақ! — деді Ебейсін ішінен, — малды, дүниені мақтаныш үшін жияды».

Осы жолы бұл Тәңірбергенге қатты ренжіп қайтып еді. Тегін олжаны жақсы көрсе де, пайда түсетін жерде беттің арын белге түйіп, білек сыбанып кірісіп кетудің орнына кір, ласқа үстін былғап алатындай, сырттап шыға келеді. Небір жан алып, жан беретін қарбаласта қала саудагерлерінің қақпа қылына бұны салады да, өзі қырағы көзін сырттан салып бақылап жүреді. Ебейсіннің бұны «өлі сыбаға» деп мысқылдап, боқтап жүретінін сезсе де, бәрі ішінде.

Ебейсін үй ішінің әңгімесіне араласқан жоқ; қала хабарына құмары қанбаған жұрт енді қазір ақи көз жігітті ортаға алып, онан оны-пұныны сұрап, үйді басына көтеріп жатқанда, бұл мына жақта төрге төсеген кілемді алақанымен сипап жатты. Мап-майда түгі жас қыздың денесіндей қолына жылы тиіп барады. Соғыс болғалы қала халқының көп жиһазы осы ауылдан, ала-бөле Тәңірберген мен Ебейсіннің үйінен шығып жатыр. Осы жолы да қаладан көп дүние алып қайтты. Бірақ мырза оның бірін білсе де, бірін білген жоқ-ты. «Соны сезе ме екен?» — деген ойда мырзаға білдірмей, көзінің астымен қарап қояды. Үйге келгелі де мырзаның қабағы ашылмады.

— Үйлеріңе барыңдар, жолаушылар демалсын, — деді бәйбіше.

Қыдырмалар кеткесін бәйбіше күйеуіне бұрылды:

— Мырза, інің төсек тартып жатқалы біраз болды. Кіріп шық.

Тәңірберген бетін сырт салып отыра берді; ол қазір інісіне ренжулі. Болыс ағасының орнын құлатпай, өз алдына дербес үй ғып қойғысы келген Тәңірберген қалаға жүрер алдында екі қатын үстіне жеңгесін алған-ды. Бұған Жасағанберген бұлан-талан боп:

— Не деген масқара? Қазақ байында қатын алудан басқа қасиет қалмаған ба? — деп толы көптің алдында ағасын тілдеп тастаған-ды. Сосын бұл: «Ендеше, өз обалың өзіңе. Саған қор қылғанша, сол қыздың да қызығын өзім көрейін», — деп түйген ішінен.

Әдетте, Тәңірберген ойына алған істі ағайын-туманың ақылына сап, сары уыздай шайқап жатпайтын: ондай жерде ол тек ойлаған ісінің өзіне тиімді, тиімсіз жағын көздейді. Өзіне тиімді екеніне көзі жетсе болғаны, қарақшыны көз ұшына тігіп алады. Сосын құдды көлігі мықты жолаушыдай, қашан мақсатына жеткенше бір әуеннен танбай ілгері тарта беретін. Бұл бірақ осы жолы Айғаншаны үйіне кіргізіп алуға асықпады. Әуелі орын босатып алу керек екенін білді де, Шалқардан келе сала Ақбалаға қысымды күшейтті. Ақбаланың төсегіне жуымады. Ақбаладан туған нәрестенің көптен бері әл үстінде жатқанын естісе де, қаладан келгелі басын сұққан жоқ.

Ақбала күйеуіне кісі салып:

— Жазығым жоқ еді ғой. Сыртқа тебетін не жөні бар?.. — деп наз білдіріп еді. Бұны есіткенде мырза мырс етіп бір күліпті. «Мені қалай кінәлайды?» — депті. «Соған бола мен ағайын, тумалардың қарсы болғанына қарамай, әкесіне кісі жіберіп, аяғына жығылмадым ба? Кісімді қызыл ала қан ғып сабады. Құрметімді тәркі етті. Әкесіне қадірі болмағасын басқаға ренжіп қайтеді?» — деп қатты бетінен қайтпай, безеріп отырып алыпты.

Сонан бері басына қара күн туған Ақбала өз күйігіне өзі өртеніп, жан адамның көзіне көрінбей, үйіне тығылып алды. Баласы ауырғалы тіпті зәре жоқ. Баладан айырылса бай ауылдың бұны бір күн ұстамасын білді де, ендігі тірлігінің жалғыз талшығына жармасып, күйіп-жанып жатқан баланың асты-үстіне түсіп бәйек боп жүр. Ерніне су тамызады. Қайта-қайта емізеді. Бірақ бала ембей, кішкентай қылқанақ тісімен емшегінің ұшын қырқып тастады.

Сәскеде Тәңірберген келді. Ол бірақ балаға жуымай, кекірейіп алыстан көз салып тұр еді. Ақбала оның бар-жоғын сезбегендей баланың астын құрғата берді. Тәңірберген келуін келсе де, енді қалай шығып кетудің есебін таппай тұрды да:

— Әй, балаң қалай? — деді.

— Бұл сенің де балаң... — деді Ақбала.

— Сөздің үлкені сенде болды ғой. Иә, ал?..

— Шіреніп не ғып тұрсың? Балаңды көрмейсің бе?

— Иә, тағы не айтасың?

— Тоқалдан туса да, сенің балаң емес пе еді?

— Ал, сонан?..

— Алы сол, — деп Ақбала тап қазір, тап осы арада айта қоймайтын ашулы сөздің аузынан қалай шығып кеткенін байқамай қалды. Баланың астын құрғатып, бесікке бөлегесін ғана бойын тіктеді. Әлі де бір орыннан тапжылмай, кекірейіп тұрған мырзаға бұ да енді тайсалмай, ызалы жас дір-дір еткен шаралы көздің қарашығы ұшқындап қарады. Бұны күтпегесін бе, Тәңірберген ә дегенде абыржып қалған еді. Ол және Ақбаланың бетінен оты шыққан тап осы бір қазіргідей өжет те сұлу кезін көрген жоқ-ты; екіталай ерегісте жазықсыздан жазықсыз сыртқа тепсе де, бірақ өз көңілі онан әлі де болса құйттай суый қоймағанын сезіп еді.

Долылық буған Ақбала:

— Мен... мен осы үйдің пендесімін бе? Саған некелі қатынмын ба? Әлде... — деп аз бөгеліп, ақырғы сөзін алқымына таяп тұр.

Тәңірберген шімірікпеді. Миығынан күліп тұр. Ақбала оның осы түрінен шошыды. Сарқылып айтқан жаңағы сөзі де, көзіндегі жасы да оның жүрегін құрттай да жібітпеген.

Сонан шошыған Ақбала енді сәл кідіргенде сүлдері құрып, бала жатқан бесікке асылып жылап жіберетін еді. Тәңірберген:

— Ал... сосын? — деп, отқа итергендей өшіктіре түсті. Ақбала жасын тыйып алды. Өңінде де жаңағы жасқаншақ ажардан із қалмаған. Тәңірбергенге жиіркенішпен қарады.

— Әлде... әлде басым ашық жан болсам, маған ұлықсат бер!

— Ой, айналайын, рұқсат! Бар, жөніңді тап! — Ақбала дәл бұны күтпеген еді. Қапелімде не дерін білмей тұрып қалды. Тәңірберген шығып кетті. Осыдан кейін ол ешқайда шықпай, бәйбішенің үйінде жатып алып, Ақбалаға осы ауылдың қайда бір тентек, сотқар жігіттерін бірінен кейін бірін жұмсап, қырына ала бастады. Ауру баланың тәуір болғанына да қаратпай, қуып шығатын түрі байқалды.

Ақбала қарсыласпады. Ұрысқан да, кінәласқан да жоқ. Жалынып-жалбарынбады. Оның бәрінен ештеңе шықпасын білді де, басына түскен іске белін бекем буып, тас түйін боп бекініп алып еді. Тәңірберген келіп кеткеннен кейін бұл ауыл бұған ас та бермеді. Екі күннен бері нәр татпаған әйел астан бұрын, әсіресе, шөл қатты қинап бара жатқасын сумен қайта-қайта аузын шая берді.

Түнемелікке қарай баланың қызуы қатты көтерілді. Ақбала бұл түнді де өрелі көзімен атырды. Сонан тек таң алдында бесікке асылып қалғып кеткен еді, сол бойда шошып оянды. Бауырындағы баланы әлдекімнен қорғап: «Бермеймін... бермеймін...» — деп айқайлап оянды. Білтесін басып қойған аспалы шамның әлсіз сәулесі дірілдеп, қара көлеңкелеп тұрған абажадай үлкен бөлмеге үрейлене қарады.

Кейін бәйбіше жұмсаған қатындар келіп қолынан баланы алмақ болғанда да, Ақбала қарсыласпай, тек әлденеге абыржып «қазір... қазір... емізіп берейін», — деп кеудесін ашқысы кеп, омырауындағы түймелерді тартқылай бастады. Бәйбіше жіберген әлгі қатындардың ішіндегі мосқал әйел:

— Шырағым-ау, баланы қайтесің, онан да өз басыңның қор болмау жағын ойламайсың ба?! — деген еді.

Бәйбіше ішке жайнаңдап кіріп келді. Кірген бойда бірден Ақбалаға, сосын әлгі қатындарға қарады. Үстіндегі өрттей қызыл атлас көйлек күн сәулесімен құбылып жалт-жұлт етеді.

— Киімдеріңді ал. Алдыңда салулы төсек, салқын үй тұрған жоқ, — деді ол Ақбалаға.

Ақбала есітпеді ме, әлде есіте тұрса да елемеді ме, екі құрсақ көтергеннен кейін де әлі сол баяғы қыз кездегі сымбаты қаз-қалпында қарап тұрған сұлу бойын әсіресе тап мына күндесі алдында қасақана кекірлікпен ақырын қозғап жөнеліп бара жатты. Бәйбіше сыртынан қарап тұрып ернін шығарды.

— Адыра қал... тастанды!

Жас бала кетіп бара жатқан анасына қолын созып, талпынып жылай бастап еді, бәйбіше:

— Ой, көрдемше... — деп баланы жерден көтеріп ала берді де бүйіріне қолын батырып мытып алып еді, бала шар етті. Есікке барып қалған Ақбала жалт қарады. Балаға тағының тырнағы тигендей, жанұшыра жүгіріп келді де, бәйбішенің қолынан жұлып алды.

— Мына сайқал қайтеді, ей?

— Баламнан аулақ!..

— О, сорлы!.. Бала ма саған?! Әй, қатындар, неғып тұрсыңдар, баланы алыңдар!

— Жақындамаңдар! Бермеймін баламды.

Бәйбіше сып беріп сыртқа шығып кетіп еді, кідірмей қайта кірді. Қасында еңгезердей екі жігіт.

— Әуселеңді енді көрейін. Баланы тартып алыңдар! — Бәйбішеге еріп келген әлгі екеу Ақбаланы екі жағынан тырп еткізбей ұстап тұра қалды. Бәйбіше насатты жүзбен қайқаңдап келді де, Ақбаланың қолынан сырқат баланы шырылдатып тартып алды.

— Жауыз-да-р-р!..

Екі жігіт Ақбаланың қолын артына қайырып ұстады да дедектетіп сыртқа алып шықты. Екеуі де үнсіз. Сол үн-түнсіз күйі ауыл сыртына әудем жерге апарды да, ақырын, бірақ бет бақтырмайтын қатал нығыз үнмен:

— Жеңеше, енді тыныштықпен ың-шыңсыз жөніңді тап! — деді.

Күн бүркеу. Көктен қадау-қадау қар түсіп тұр. Кешке қарай жауатын түрі бар. Бірақ Ақбала қазір оны сезіп те, байқап та келе жатқан жоқ; жаңағылардың қалай кеткенін де білген жоқ-ты. Ауылдан ұзай бергенде түйе мінген бір бала артынан қуып жетті:

— Жеңеше, апарып тастайын.

Ақбала ләм-мим демей, жөніне тарта берді. Бала түйесін тайрақтатып кеп Ақбаланың о жағына бір, бұ жағына бір шығып, түк бітіре алмағасын алдына өңгерген бір бума нәрсені жерге топ еткізіп тастай салды.

— Киімдерің.

Ақбала оған да мойын бұрмай, қалың қарды омбылап, бет алған жаққа қарасы ұзап кетіп бара жатты.

* * *

Патша тақтан құлаған хабар қазақ даласына тез тарады; қыс айында кісі аяғы жете қоймайтын алыс ауылдарға да осы хабар дүңкілдеп естіліп жатты. Сонан бері талай уақыт өтсе де, ел іші дауыл соғып өткен теңіздей дабырасы басылмады. Күн санап жаңалық хабар үйден үйге, елден елге тарап, жұрт «енді не болар екен» деп елеңдесіп отыр еді. Қаладан келген кірешілер: «ел билігін уақытша үкімет қолына алыпты», — деп, тағы бір тосын хабар жеткізді. Бір үкімет дұрыстап билей алмайтын болғасын ендігі жерде елді қос үкімет билейтін бопты деген қауесет те гу-гу. Ел іші тыныштығынан айырылып, елеңдеп отырғанда бір күні кешегі жылы приемға алынған қазақ жігіттері елге қайта бастады деген сыбыс шықты. Сол күні ақ пен қызыл арасында қаладан Тәңірбергеннің кірешілері келді. Ауыл адамдары жиналып қалды: кірешілердің ішке кіріп бой жылытып алайық дегеніне қарамастан тұс-тұстан сұрақты жаудырып жатыр:

— Уақытша үкімет қалай?

— Іншалла, патшадан жаман болмас.

— Әй, патша жұмысына алынған жігіттерден не хабар бар? Елдеріне қайтара бастапты деген не?

— Сондай сөз бар...

— Келген адамдар жоқ па?

— Бірлі-жарым келіп жатыр деп те есіттік.

— Апыр-ай, мынау бір жақсылық екен! Қуанышты халық кірешілерге ілесіп үйді-үйге кіріп, түннің бір уақытына дейін жатпай гу-гулесіп, әркім әр түрлі топшылаулар айтып жатты.

ЕКІНШІ БӨЛІМ

Еламан кір-кір шинельдің жағасын көтеріп алған. Еш жерге тоқтамай құйғытып келе жатқан пойыздың орта тұсындағы қызыл вагоннан мойнын созып, ілгергі жаққа қарап қояды; көп ұзамай Ұлпан стансасының үйлері көрінді. Ар жағында Шалқар тиіп тұр. Пойыз Ұлпанға тоқтамайтын сияқты еді; Еламан да тоқтамағанын тілеп тұрған; стансаға қатарласып келе бергенде, қатты келе жатқан пойыз кенет табанын тірегендей салдыр-күлдір тоқтай қалды. Қашан жүретінін ешкім білмеді. Кейінгі жақтан тағы екі пойыз келіп, екеуі де тоқтамай тұра Шалқарға тартты. Киімі жұқа Еламан кешке салым тоқып бүрсеңдеп жүр еді, жол бойында істейтін бір қазақ кездесіп, үйіне ертіп аларды. Еламан жуық арада жылына алмады. Ыссы астан кейін үй иесімен әңгімелесіп отырып қалай ұйықтап кеткенін өзі де сезбеді. Ертеңіне кештеу оянды. Үй иесі пойызға отырғызып жібергісі келсе де, Еламан көп күтіп қалармын деген оймен тез кеткісі келді.

— Жаяу кетпексің бе? Қиындық көресің ғой.

— Қайтер дейсің? — деді Еламан.

Асқа тойды. Ұйқысы қанды. Тынығып, әл жинағасын ендігі қалған жолдың қиындығы қаперіне кіріп шыққан жоқ. Қолына ыңғайлы таяқ тауып алды да жолға шықты. Көп ұзамай ілгері жақтан разъездің төбесі көрінді. Бір кезде кейінгі жақтан пойыз қуып жетіп, жалғыз жаяудың тұсынан сыпыртып өте шықты.

Жалғыз адамға ой да үйір. Қыста қалың түскен қар көктем кіргесін кенет шұғыл еріп, миы шыққан жерді шылқылдатып кешіп келе жатқан Еламан бастан кешкен кешегі күндерді есіне алды. Түрік жерінің таулы, тасты, қарлы, боранды қысы бұларды қатты қинап еді. Соған қарамастан орыс әскері қайта-қайта шабуылға шығып, үш жүз шақырымдай ілгерілеп Эрзрум қамалын алды. Онан қыстың көзі қырауда Сарықамыс пен Трапезунд портын басып алмақ болған орыстар қырылғанына қарамай, қақаған суықта қалжырап титықтаған әскерді қайта-қайта айдап ұрысқа салды. Оққа ұшқандар, сүзектен, аштан өлгендер жол бойы қарайып қалып жатты. Түрік жеріне ілгерілеп кірген сайын кейінгі жақпен қатынас қиындап, солдаттар ашығып, оқ-дәрі мезгілімен жетіспеді. Жұмысшы батальоны мың-мыңдаған қазақ, өзбек, қырғыз жігіттер қарлы боранда аш-жалаңаш жүріп шабуылдап бара жатқан орыс әскерінің соңынан темір жол тартпақ болса да, бірақ оған рельс болмады да, бір ай бойы Вологда-Архангельск темір жолының рельсін сөгіп әкелуін күтті

Қыс қатайып, аштық пен суыққа ұшыраған жұмысшы батальоны қырыла бастады; тірілердің де қауқары шамалы. Әсіресе, Рай қатты әлсіреді; жас жігіт аштықтан бұрын суыққа шыдамай, қалшылдап ұшып бара жатқасын Еламан оған үстіндегі жылы киімін шешіп берді. Соған қарамастан титығы құрыған інісі темір жолдың қарын күреп жатқан қара құрттай кісілердің арасында қалш-қалш етіп күрекке сүйеніп тұр еді; сол үстіне кейінгі жақтан бұларға көмекке жіберген бір эскадрон атты әскер келді. Жылы орнын тастаған солдаттар ызалы еді; әсіресе шегір көз бір солдат сүлдерін көтеріп жүрген қырғыз, қазақ, өзбек жігіттеріне қамшы үйіріп, боқтап, қаралай құтырып жүрді де, анадай жерде күрегіне сүйеніп тұрған Райды көргенде жыны қаптап шыға келді.

— Ах, ты Сволочь...

Әй-шәйге қарамай қамшымен қақ бастан тартып жіберді. Онсыз да аяғына шаққа тұрған жігіт қарсыласуға жарамай, қолымен басын қорғап бұға берді. Шегір көз солдат кіжініп қайта ұмтыла бергенде қайдан сап ете қалғаны белгісіз, Еламан солдаттың қолынан ұстай алды. Солдат бірер жұлқып көрді, бірақ ұзын бойлы, иықты ірі қазақ бір қолымен ұстаса да тырп еткізбеді.

— Жібер! — деді солдат. Еламан үндемеді.

— Ә-ә, с-солай ма?

Солдат бір иығын алдына төсеп, тұздай көзі ежірейіп, үлкен ызғармен жақындай берді. Бұның аяғы төбелессіз тынбасын білген Еламан көз қиығын анадай жерде жұмыс істеп жатқан бір топ қазақ, өзбек, қырғыз жігіттерге тастап еді, олардың тұрған жерден қозғала қоятын түрі байқалмады. Сол екі арада жаңағы шегір көз солдаттың қасына үш солдат кеп иықтасып қатар тұра қалды. Еламан қорықса да, бірақ әзір ығыса қоймай, кеуде тірестіріп тұрғанда көз оты жарқ етті. Басын сілкіп, жұдырық тиген көзін ұстай алды. Соның ар жағында шойындай жұдырық ес жиюға келтірмей, сартылдап жауып кетті. Мұрны қанады. Келесі бір жұдырық құлақ шекеден тигенде құлай жаздап, аяғына әзер тұрып қалды. Ет қызуымен елең қылмай, есіл-дерті солдаттың жағасынан ала кеткісі кеп қолын оңды-солды сілтеп, тап-тап беріп жүрген-ді. Бір жуан дауыс дәл қасынан гүж етті:

— Тоқтатыңдар!

Бұлар құлақ аса қоймап еді; желкесі күжірейген біреу екеуінің арасына кимелеп кірді де, көкіректерінен тіреп тұра қалды. Шегір көз солдат оған да жұдырығын ала ұмтылып еді, бірақ анау бұрынырақ қимылдап, шегір көзді иектің астын ала бір нұқып қалпақтай ұшырды:

— Ну-у, қараңды батыр!

Еламан оған енді назар аударып еді, шойыннан құйғандай сом денелі, шүңірек көз, орақ тұмсық солдат бұған қолын созып тұр екен:

— Сірә, жерлес болармыз, — деді ол.

— Қа-лай?

— Қазақ емессің бе?

— Қазақпын...

— Мен де со жақтанмын. Үй-ішім Шалқар қаласында тұрады. Мюлгаузин.

Еламан жас балаша аузын ашып қапты. Мюлгаузин күректей қолымен қарды көсіп алды да, Еламанның қан сауғалаған мұрны мен бетін уқалап-уқалап жіберді.

— Қайратты жігіт көрінесің. Тек төбелеске шорқақ екенсің. Бұл арада біраз болатын түріміз бар. Қаға берісте төбелестің тәсілін үйретермін. Жоқ, сен күлме! Әне, біздің командиріміз келе жатыр.

— Қайсы?

— Ана алдыңғы қара атты. Ротмистр Рошаль.

— Бізге жақтасқаның үшін... — дей түсті де, Еламан тоқтап қалды. «Жазғырмас па екен?» — деген сөздің орысшасы аузына түспей, мүдіріп тұрғанын байқап, Мюлгаузин «Тәуекел, көрерміз. Сен тек әлгі шегір көз сайтаннан сақ бол», — деп ескертті.

Патша тақтан құлағасын орыс әскері түрік жерін тастап, Трапезунд портына ағылды. Бас еркі өзіне тиген жүмысшы батальоны да күн-түн қатып Трапезундқа жетті. Мұнда келгесін

Еламан Мюлгаузинмен бір-ақ рет кездесті. Ертеңіне Мюлгаузиндерді кемеге отырғызып, елге жөнелтіп жіберді. Айрылысар жерде Мюлгаузин бұған «Шалқарға кел, жұмыс тауып берем, депода бірге істейміз» деп шақырып кеткен-ді.

Еламан сол уәденің ізімен досын іздеп келеді.

* * *

Еламан бірден депоға барды; түйе қорадай ақырайған зәулім депо іші толған паровоз; кісі-қара көп, абыр-сабыр.

Еламан Мюлгаузинді кімнен сұрасам екен деп, алақтап жан-жағына қарап келе жатқан-ды. Ыстық буды бұрқыратып, ентігіп тұрған күйелді-күйелеш паровоз бұның дәл құлағының тұсынан шыңғырып жіберді.

— Ә, қорқыттым ба? Ха-ха-а!

Біреу ту жоғарыдан, паровоздың терезесінен мойнын созып қарқ-қарқ күліп тұр. Еламан есін жиям дегенше ол жерге қарғып түсті. Еламан оны бас салып құшақтай алды:

— Петь-ка!..

— Ладно, нежности потом. Эй, Яша, — деді Мюлгаузин машиниске айқайлап. — Давай, укати свою тележку!

Еламан онан бұнда кім боп істейсің деп сұрағысы кеп еді; бірақ біреу «митинг!» — деп айқайлады. Оны қалғандары қағып алып, «митинг!., митинг!» деп бір-біріне жеткізіп жатты. Онан паровоздар айқайлап, депо іші қапелімде азан-қазан болды да кетті. Кіл қабағын қарс жауып алған түсі суық кісілер жұмысты тастай-тастай сала әлдебір жаққа асығыс-үсігіс жүгіріп барады.

— Бұл не? Тағы да митинг пе? — деді Мюлгаузин қасынан өтіп бара жатқан көзілдірікті қартаң жұмысшыны сәл бөгеп.

— Иә, митинг...

— Бізге митинг емес, мылтық керек.

— Менімше, екеуі де керек.

— Әй, сендерді қойшы. Сөзден басқа бітірерің жоқ.

— Сен... немене, митингіге бармайсың ба?

— Жоқ.

Сүйдеді де, Мюлгаузин Еламанға:

— Жүр, кеттік, — деді.

Сыртқа шыққан бойда Еламанның ұсқынына одырая қарап тұра қалды: үстінде алқам-салқам ескі шинель. Аяғында жұлығынан шұлғауы шыққан сарала балшық етік. Арқасында қозы қарнындай томпайған жолдорба.

— Майданнан келгенде мен дәл сендей едім. Қарындасым көйлегімнің битін қарап тауыса алмағасын, ақырында отқа жағып жіберген-ді.

Еламан бұнда келгесін ауылға тартып кетпей, ә дегеннен депоға барып досын іздеп тапқанына қуанды. Жұртқа өмірін жүргізіп, айтқанын істетіп, төңірегіндегілердің бәрін билеп-төстеп жүретін дәл осындай досы болғанына мақтанды. Осындай кісінің қасында жүргенде бұның да көңілі өсіп, еңсесі көтеріліп, не ойласа соның бәрі оп-оңай орындала қалатындай сезді.

— Сенің қалада танысың бар ма? — деді Мюлгаузин.

— Жоқ.

— Онда біздің үйге жатарсың. Ал, кеттік!

Өмірі орыс үйіне жатып көрмеген Еламан досының ұсынысын іші қаламай, біртүрлі ыңғайсыздық сезіп тұрса да, бірақ қарсы болмады.

— Еліңе қайтасың ба, әлде қаласың ба?

— Сен қандай ақыл бересің?

— Вот чудак. Өз жөніңді өзің білесің де...

«Вот чудак», — деді Еламан ішінен. Жөндеп түсінбесе де, мына сөздің астарында кісі зәбірленгендей әлдебірдеңе бар сияқтанды.

— Қалсам жұмыс табыла ма?

— Табылады.

— Қандай жұмыс?..

— Ояз начальнигі қалай?

— Оны қайтем, өзіме лайық...

Мюлгаузин орталықта тұрады екен. О баста көкпен боялған қақпаның қазір сыры кетіпті. Тот басқан топса баяғыда Ақбала екеуі тұрған жерқазбаның «жылауық» жаман есігі сияқты, ашқан-жапқан сайын сықырлап қоя береді екен. Мюлгаузин бұған әуелі өзі тұратын бөлмені көрсетті. Сосын өзіне жалғас кішкентай бөлмені көрсетіп: «Бұнда сен тұрасың», — деді; Еламан бұ жолы да үндемеді. О баста іші қабылдамағасын ба, ар жағында суқаны сүймей, сезімін ауырлатқан әлдебірдеңе тұрды да қойды.

— Үй осы. Әскерге кетер алдында өзім салып едім.

— Жаның көп не?

— Қарындасым бар. Сосын шешем... Е, міне... — Еламан төр жақтағы бөлмеден шығып келе жатқан ұзын бойлы кемпірге амандасқалы оқталып еді, бірақ тұла бойы бірыңғай қараға малынған, түсі суық кемпір ыңғай бермей, баласына «мынауың кім?» дегендей түйіле қарады.

— Саған айтып едім ғой. Менің майдандас досым.

Кемпір Еламанға осыдан кейін ғана назарын аударды. Жанары салқын тұздай көк көз бұған қарағанда кірпігін қақпай, басы-аяғын сүзіп шықты. Сонан кейін ләм-мим деместен бұрылды да жүре берді.

— Шешем осы...

Еламан өзіне тиген бөлмеге кірін, дорбасын бұрышқа лақтырып тастай салды. Кір-кір шинельді қайда қоярын білмей, іркіліп біраз тұрды. Келісім бергеніне өкінді.

* * *

Мюлгаузин бұған берген уәдесінің бәрін орындады: баспана тауып берді. Жұмысқа орналастырды. Кеше өзі депода көретін көзілдірікті шалмен әзірге бірге істей тұрасың деп ескертті. Шал бұған онша ұнамады: дәл осындай сүдінсіз кісіні бұрын-соң кездестірмеген сияқты. Өзі ат жақты екен. Сопақ және мейлінше ұзын беттегі бөлек-салақтың бәрі ұзын. Құлақ та ұзын; мұрын да салбыраған ұзын; ең аяғы бір нәрсені жақтырмай, тыжырына қалғанда кере қарыс маңдайға көлденеңдеп кесе-көлденең тұра қалатын қыртыс-қыртыс әжімдер де ұзын. Екі баласы орыс-герман соғысында қаза тауыпты. Үшінші баласы-кенжесі кешегі орыс-түрік соғысында бір қолынан айырылып қайтып, қазір вагон цехта жұмыс істеп жүрген көрінеді. Тікбақай шал Еламанмен жөндеп сөйлескенді. Бұны таныстырмақ боп әкелгенде шал депоның дәл кіреберіс аузында көзілдірігін сүртіп тұр екен. Қасына келген қазақ жігітіне қыртысы қалың қыжым-қыжым мойнын кідіріп барып бұрды да, көзілдірігін киіп жатып әйнек астынан осылай ентелей қарады.

— Қазақсың ба?

— Иә, қазақпын.

— Түйең қайда? Түйеңді неге бақпайсың?

— Бұрын баққам.

— Түйені Құдайға тапсырып, енді депоға жұмысқа келдің де? Жарайды. Жақсы. Ендеше, кел, мына жатқан темірдің бір басын көтер.

Ознобин алда, Еламан артта келе жатады; сондықтан қарт жұмысшы ауыр нәрсе көтерерде Еламанның қып-қызыл боп құлағының ұшына дейін дуылдап кететінін көріп жүрген жоқ; ал Еламан қарт жұмысшыдан көз айырмайды; қарт жұмысшының ауыр салмақ астында күдірейген қу сүйек жауырынын көреді. Қылқиған мойнын көреді. Сол үзіліп кететіндей қылдырықтай мойынның дәл желкесіндегі шұқыршағына дейін көріп «қара жұмыс кәрі кісіге қандай қиын», — деп ойлайды.

Түске қарай Еламан қара терге түсті. Майданнан жілік майы шағылып, жүдеп келгесін бе, темір көтергенде тілерсегі дірілдеп қоя береді. Бір таң қалғаны: кейінгі жақта келе жатып қанша бақыласа да қарт жұмысшыдан қиналған белгі байқалмады; қарт жұмысшы тек жұмыс аяғында аздап сыр білдіреді: онда да кісі беліндей күпшек темірді көтерер жерде Еламан «шалға қиын болмас па екен» деп Ознобинге қарап еді. Ознобин сыр бермеуге тырысса да, күпшек темірді көтеріп иыққа салып әкетер жерде тарамыс дене дірілдеп, салмақ түскен жаққа иығы қиқаң етіп қисайып кетті. Осыдан кейін Еламан темір көтерер жерде ауырлау жағын өзі ұстайтын болды; соны байқаған Ознобин бір жолы Еламан тағы да онан бұрынырақ ұмтылып темірдің ауыр басынан ұстай беріп еді:

— Тоқтай тұр, — деді. Еламан үнсіз бұрылды.

— Кәрі кісіні сыйлағаның дұрыс. Бірақ, бала, өзіңді де ойла.

— Өзімді ұмытқан жерім жоқ... Ознобин күлді:

— Менің кедейлеу қазақ досым бар. Қалаға келгенде біздің үйге түседі. Мал дегеннен байғұста жалғыз түйе. Сауатын сауыны да, мінетін көлігі де сол. Оған отын да артады. Шөп те тасиды. Қыста кіреге салып, сонан не керек, көктемде жалғыз түйесін құлағынан тартып тұрғызып жатқаны. Қазір көктем кезі ғой, бала, абайла, сені де құлағыңнан тартып жатпайық, — деді шал екеуі бірге жұмыс істегеннен бері бірінші рет нағыз қазақша нақыштап таза қазақша сөйлеп.

— Білем. Өз басымызда да болған, — деді Еламан. Иә, ол қаңтардың қақаған қарлы суығы еді: бұлар Сарықамыс қаласына темір жол тартып бара жатты. Өңшең Орта Азиядан жиналған жігіттер. Қазақ. Өзбек. Тәжік. Түрікпен. аш. Көбіне суыққа шыдамай, үсіп өліп бара жатқан жігіттер құласа, жығылған жерден тұра алмай, ақ қар үстінде ыңырсып қалып жатады. Қайсыбіреулер қырылдап ілгері ұзап бара жатқандарға қол созады.

— Жә, болды, — деді Ознобин.

Сонан олар жұмыс аяғына дейін жұмған аузын ашпады. Тек кешке, жұмыс аяқталғасын қарт жұмысшы оны үйіне ертіп апарды; вагон өңдейтін жерде жұмыс істейтін шолақ қол баласымен таныстырды. Үшеуі қора ортасында қарағай құдықтың жанында тұрып, бірінің қолына бірі су құйып жуынды. Кешкі асқа Ознобиннің бала-шағалы үлкен семьясы жиналды. Ac үстінде де үндемеді. Астан кейін әкелі-балалы екеуі қонақты ортаға алып отырып, түннің бір уағына дейін сөйлесті. Қарт жұмысшы күндізгі шаршағанын ұмытып кетті. Үлкен баласынан қалған кішкентай қыз баланы алдына алып шашын сипап отырып, Еламанға қаладағы көп жайды аңғартты; Еламан оның кейбірін есіткен; ол, мәселен, бұндағы халық екіге жарылып-темір жол жұмысшылары Мюлгаузиннің төңірегіне топтасса, ал қала жастары түгелге жуық Селивановтың ықпалында екенін бұ да білетін-ді. Селивановты осыдан үш жыл бұрын Қазан университетін бітірердің аз-ақ алдында саяси айып тағып, осында жер аударған екен. Бұнда келе-сала ол қала жастарын өзінің төңірегіне жиыпты. Жатпай-тұрмай кітап жинап, көл жақ шетте бос тұрған ескі үйдің іші, сыртын жастарға ақтатып, өздері жиған кітаптарды осында көшіріпті. Бұл үйді кейін халық «Селивановтың кітапханасы» атап кеткен көрінеді. Алғашқыда жастардан басқа келушілер болмаса да, кейін бұлар ойын-сауық қойып, көңілді кештер өткізгесін қала тұрғындарының бірте-бірте бойы үйреніп, ақырын-ақырындап келе бастаған көрінеді. Сонан бері осы араның халқы жер бетінде болып жатқан оқиғаға осы үйдің көзімен қарайтын бопты.

Уақытша үкімет патша құлағаннан кейінгі сәтсіздіктің бәрін балшевектердің салған бүлігі деп халық санасына сіңіріп, жер-жердің бәрінде де оларды ашықтан-ашық қудалап, әсіресе жұмысшылар жасағы мен балшевектердің қол астындағы полктардың қару-жарағын сыпырып алып, сүйтіп іри-тіри қып таратып жіберуге тырысып, басқасы басқа, көсемнің өзі қазір басын қаттап, жасырынып жүргенін де халық Селиванов кітапханасынан біледі екен.

— Қазір жағдай қиын. Уақытша үкімет балшевектерге қарсы ашық күреске шықты, — деді Ознобин.

Үй іші әлдеқашан жатып қалған-ды. Кішкентай қыз да атасының алдында отырып ұйықтап кетіпті.

— Мен енді қайтайын, — деді Еламан.

— Үйің қашық па? Қайда тұрушы едің? — деді Ознобин. Мюлгаузин мен бұл екеуінің арасындағы кикілжіңді білетін Еламан қайда тұратынын айтарын да, айтпасын да білмей, сәл іркіліп қалды.

— Сені Мюлгаузинмен бірге тұрады деп есіткен сияқты едім. Сол рас па?

— Рас, бірге тұрамыз.

Ознобин кішкентай немере қызын көтеріп апарып төсегіне жатқызды да, қонағына қайтып келді. Жаңа ғана: «Кеш қой, қонып кет»,-дегелі тұрған ойдан айнып, үнсіз қоштасты.

* * *

Еламан қарт жұмысшымен өткізген бүгінгі кешті қайта-қайта еске алып, қараңғы көшемен ширақ басып келеді; онан бұндағы көп жағдайдың мән-жайына қанды. Мәселен, Мюлгаузин бұл ойлағандай теміржолшыларды өргізіп-тұрғызатын жалғыз адам емес екен; әкелі-балалы Ознобиндер Мюлгаузиннен гөрі Селивановты қолдайтын боп шықты. Бұлардың да соңында біраз адам бар сияқты. Вагон цех пен депода да қарт жұмысшының ықпалы күшті; қайсыбір мәселе тұсында депо жұмысшылары көбіне Ознобинді қолдап, Мюлгаузинге қарсы шығып жататынын бұның өзі де көріп жүр. Ознобин бір сөздің келе жағында Мюлгаузинді «Өзінің дегеніне жіберсең, қару-жарақ складын басып алып, бір күнде революция жасап жібермек», — деп күлді.

Еламанның тағы бір таң қалғаны: әкелі-балалы әлгі екеу кеш бойы Селивановты мақтады; Мюлгаузиннің қарындасына келіп жүретін ұзын бойлы, ақ құба жігітті Еламанның өзі де жек көрмейтін. Осы жігітті кейінгі кезде депо жұмысшылары арасынан да жиі көретін боп жүр; осы бір иман жүзді ақ құба жігітте кісіні баурап өзіне тартып тұратын бірдеңе бар сияқтанады. Ол не? Оның жастығы ма? Әлде кісімен сөйлескенде дәл бір қызбен сөйлескендей ар жағынан мөлдіреп көрініп тұратын адалдық па?

Екеуінің танысқаны да қызық болды: бір жолы жұмыстан қайтып келе жатқанда Теміркенің көк дүкені алдында бір-біріне бетпе-бет кездесіп қалды. Бұл үндемей өтіп кетпек болып еді, бірақ Селиванов көрген бойда қасына жетіп кеп, қос қолымен бұның қолын сілкілеп қатты-қатты қысып: «Сені жақсы білем. Маша сыртыңнан таныстырған. Ознобин де сен туралы көп айтады», — деді...

Еламан үйге қалай жеткенін байқамады. Шам жаққан жоқ. Мюлгаузиннің есігінің алдынан өте бергенде тастай қараңғы бөлменің түп жағынан қып-қызыл темекі шоғы жылтырады. Досының ұйықтамай ояу жатқанын білсе де, іркілмей үнсіз өтіп бара жатыр еді:

— Бері кел! — деді ол.

— Әлі ұйқтамағансың ба?

— Отыр. Кәрі қыртта болдың ба?

— Иә.

Мюлгаузин темекі түтінін анда-санда бір бұрқ еткізіп, біраз үнсіз жатты да:

— Жақсы қабылдаған болар? Не жайында сөйлестіңдер? — деді.

— Жай... анау-мынау...

— Немене, әңгімелеріңді менен жасырасың ба? Онда бар, кете бер! — деді де, темір кереуеттің пружинасын күтір еткізіп, іргеге қарай аударылып түсті.

Еламан бұл түні таң атқанша көз ілмеді. Өткен жолы да Мюлгаузин бұнан қарт жұмысшы жөнінде қиялдап отырып біраз нәрсені түрткілеп сұрағаны бар-ды. «Апыр-ай, ә?.. — деді Еламан ішінен, — сонда бұл мені Ознобиннің қасына жұмысқа орналастырғанда оның ар жақ ойын біліп отыру үшін... Апыр-ай, ә? Солай ма екен?» Бұрын басына келмеген осы ой мазасын алып, қараңғы үйде көзі ашық жатыр.

ҮШІНШІ БӨЛІМ

Тәңірберген Шалқардан келгеннен бері сауда досының із-түзін білдірмей үн-түнсіз қарасы батып жоғалып кеткеніне жыны келіп жүр еді. Бүгін ертеңгі шай үстінде сауда досының бұған тағы да жөн-жосығын айтпастан көл-көсір дүниемен қалаға жүргелі жатқанын есітті. «Ә, солай ма?..» — деді мырза. Сауда-саттығына бұны кірістірмек түгіл, керек десе, алдынан да өтпей кеткелі жатқанына ыза болды да, қасына ақи көз жігітті алып атқа қонды.

Қатты жүрген жолаушылар күн бата Көлқораның табанында отырған көп ауылдың шетіне кірді. Мұржадан сары қидың түтіні будақтап, қай үйде де кешкі ауызашарға қауырт әзірлік боп жатқаны байқалады. Шеткі үйдің иті шәуілдеп үре бастап еді, ақи көз жігіт әлденеге аяқ астынан абыржып, жалма-жан атын тебініп Тәңірбергенге қатарласа берді:

— Мырза, бұрылайық... мына шеткі қыстау әлгі қызыл көз пәленікі...

Шынында да, алдарындағы ақ шоқалақтың ығында тұрған қораға ат басы аумай еңкілдеп келіп қалған екен. Тәңірберген енді бұрылудың ыңғайсыз боларын білді. Не де болса сыр алдырмауға тырысқан мырза ақ арғымақты қыңулап бір-екі тебініп, осы аттың әнебір кезде бұның көптен көңілі кетіп жүрген сұлу келіншектің аулының шетіне кіре бергенде бауырын керіп көсіліп аяңдаған әсем жүрісіне салды. Өзі де енді ығыспай, ат үстінде дұрысталып отырды да, Сүйеу қарттың қорасының дәл іргесінен өтетін жалғыз аяқ жолмен cap табан қарды күтір-күтір бастырып қаттырақ жүріп еді.

Ебейсін үйінде екен. Кең қораның іші сығылысқан шана. Бірі бос емес. Тері-терсек пен тоң балықтарды таудай-таудай қып үйген жалпақ шаналарға бір-бір қызыл нар жегіп, жолға шығуға әзірленіп отырған үстіне Тәңірберген кеп аттан түсті.

Ебейсін оны терезеден көріп: «Түлкі!.. Қызылдың иісін сезіп келдің-ау, ә?» — деп ойлады да, тез киініп тысқа шықты.

— Мырза, сапар оң болсын!

Тәңірберген салқын амандасты. Ебейсін оның ренішті түріне қарамауға тырысты:

— Соғым сойып жатыр едік. Ниет дұрыс қой, дегендей келгеніңді қарашы. Кәне, ішке кірейік.

— Жә, өзің бар да көрпе-төсек салғыза бер!

— Көрпе салулы, мырза.

Қонақ кірер-кірместен жас келіншек үлкен ақ самауырға шай қойды. Қазанға ет салды. Қонақ жабдығымен лыпылдап кірген-шыққан сайын қара көзі жалт етіп, жанарына құмарлық от тұтап, төр алдында отырған қара мұртты сұлу жігітке бір-бір қарап өтіп жүр. Көңілі жүйрік Тәңірберген мына уыздай жап-жас келіншектің кісі алдында нәпсісін тежей алмай, көзге түсіп қала беретін кінәсіз аңқаулығын ұнатып отыр.

Ебейсін байқаса да, көңіл бөлмеді. Бұл күтпеген бір тосын әңгіме қозғады:

— Рас болса, келінді қоя берді деп есіттік қой осы.

— Иә, қатындар сыйыспады.

— Жақсы істегенсің. Қызыл көз шалдың белін бір сындырған екенсің.

Бұл Тәңірбергеннің көрінгенге ішін аша бермей, құлып астында ұстайтын сыры еді; сондықтан ол Ебейсіннің жетелеген жағына баспады. Ебейсін мырзаның осал жерінен ұстағанын біліп, соған бір жағынан өзі ырза боп, тобарсыған беттің тоңын сындыра езу тартты:

— Енді төсек жаңғыртатын шығарсың? Тәңірберген бойына сөз дарытпай, сазарып алған-ды.

Сауда досының мына түрткісі көңіліне жаққаны сонша, ол шұғыл жадырады. Ертеден бері тақымдап қоймай отырған Ебейсінге енді оның өзі тап беріп:

— Е, бәрекелді. Мына сөзің құлағыма жағып кетті ғой. Маған көздеп жүрген қызың бар шығар? — деді.

— Қызды өзің таңдайсың да.

— Жоқ, саған тандатсам қателеспейтінімді білем. Ебейсін қонағының зілсіз әзілмен өзін жағалап келе жатқанын білді де, түрегеп кетті. Осыдан кейін ол Тәңірбергеннің қасында дәйек тұтып отырмай, бала орнында ұшып-қонып, үй шаруасын істеп кетті. Қонағына ет берді. Шайын берді. Бұның бәрін аз көргендей, енді бір кезде:

— Мырза, сусынға қалайсың? — деп сұрап, оған қонағы ыңғай білдіре қоймаса да, ішпесе аузынан қайтсын деген кісіше,-әй, қатын, мырзаға сусын, әкел — деді.

Тәңірберген таңданып отыр. Осы жігітті өздерінің ауылында қолбала боп жүрген кезінен біледі. Сол кезде де бұл дәл осындай еді: сол кезде де бір жанның бетіне жылы раймен қарамай, кісі алдында қабағы салбырап тұратын.

Баяғыда бұларға жаққаны-айтқаныңды қалт етпейтін. Кісі өлтір десең, де бас тартпай, жұмсаған жағыңа бара беретін қасиеті демесең, басқа жағдайда бөрене сияқты бітеу болатын.

Сол жігіттің енді аяқ астынан ебедейсіз, доғал денесімен жүзік көзінен өткендей, елпілдеп кеткені күдік туғызады. Мырза сырлы зеренге ернін тигізді де қайтарын берді.

— Бұл қалай? Тіпті алмадың ғой.

— Рахмет. Сөйлеселік, отырушы өзің мұнда. — Ебейсін қонаққа көзін салмай, бетін алып қаша берді.

Күтуші әйел қасында тұрса да, қонақтан қайтқан сусынды оған бермей, өрешеге өзі апарып қойды. Сосын жоқ жерден ілгіш тауып, әйеліне ұрсып, буулы жатқан теңді сыртқа қарай дырылдатып сүйрей жөнелді. Ауыз үйге шыққасын да сыртта жүрген біреулерге дауыстап, ар жағынан төрт-бес кісіні шақырып алды:

— Әзірсіңдер ме?

— Әзірміз.

— Ендеше, кәне жүріңдер.

Ауыз үй абыр-сабыр. Әлгі кісілер бірлі-жарым адамның әлі келмейтін ауыр теңдерді бірнешеуі қолдасып көтеріп сыртқа алып шықты. Сонан кейін де сыртта біраз айналған Ебейсін ішке кіруі кірсе де, бірақ тізе бүгіп отырмай, тымағын, тонын киіп, белін тыңқитып буып алды.

— Ал, мырза, сен жатып демала бер. Үйде сені күтетін кісі бар. Мен азғантай бірдеңені қалаға жөнелтіп салайын.

Тәңірберген бетін сырт салып отырған суық қалпынан жібімеді. Сауда досына: « Үйде әйелің қалса болады, өзің қайда кетсең де еркің, кете бер», дегендей қолын сілтеді. Ебейсін шырып кетті. Тәңірберген оның түп қазығы — Темірке екенін біледі. Татар байының іші-бауырына кіріп, өзара ыңғайласып алғалы бұл қазір дәл бір жуан қара терекке өрмелеген шырмауықтай жоғарылап бой созып барады.

Төсек салатын ыңғай байқалғасын Тәңірберген тысқа шықты. Толық ай төбеге кепті. Дала сүттей жарық. Қора ішіндегі бағанағы мол байлық әлденеден үріккендей түп-түгел қарасы батқан. Қаңырап бос қалған қораның арғырақ бір түкпірінде байлаулы тұрған ақ арғымақ иесін көріп, оқыранды. Шамасы о да «тастап кетті» деп кімге шағынарын білмей тұрған сияқты.

Тәңірберген үй сыртына ұзап шықты. Кірешілердің қарасы көрінбеді. Қысқы жолдың қашықтығын ойлап, көлік тың тұрғанда жіті жүріп, бір-екі қырдан асып кеткен сияқты.

* * *

Ертеңіне Тәңірберген күн шықпай атқа қонды. Теңіз басын айналып жүрудің біраз бұрыстығы болғасын қатты жел қарын үрлеп кеткен жалтыр мұздың үстімен Бел-Аранға тура салды. Ақ арғымақ тағалаулы еді; әншейінде төрт аяғы денесін ауырламайтын желқайық ат көкше мұзға түскеннен кейін тіпті желдей есіп, Тәңірбергеннің тақымы астында ойнақтап келеді.

Оған ақи көз жігіт сор болды. Тағасыз ат тақыр мұзға түскесін бауырын жаза алмай, бүгежектеді де қалды. Тәңірберген оны тастап кеткісі келмей, әрі-бері қарайлап көрді де, тақа болмағасын қолын бір сілтеді.

— Шырағым-ау, жол жүретін болғасын ерте бастан күтініп, атыңды тағалатып алмайсың ба? Жә, кейін келе жатарсың.

Шамалы жүргесін көз ұшында ашық теңіз үстінде жүрген кісілер көрінді. Бұлар жар басындағы балықшылар аулының ер-азаматы еді; татар байы балығы мол көлдер мен басат-басаттарды бір өзінің меншігіне дербес қаратып алғасын бұларды ашық теңізге айдап салған еді.

Тәңірберген басқаға бұрылмай, ат басын Досқа туралады. Сырт хабардан естуі Дос қазір көп балықшыдан шеттеп жалғыз үй қапты. Судыр Ахмет, Төлеу, Қалау сияқты төрт-бес кісі болмаса, қалған қара тобыр ұйтқысын бұзбай түгелдей Мөңке жағына шығып алған көрінеді.

Дос салқын амандасты:

— Сапар оң болсын, — деді ол.

— Әумин. Сыралғы алайын деп келдім.

Дос әзілге шорқақ болатын. Тәңірбергенді кекетіп тұр деп ойлаған екен.

— Міне, ал!.. Бәрі сенікі, — деп мұз үстінде жатқан бес-алты қылағайды етігінің тұмсығымен бір-бір теуіп ары ысырып тастады.

— Иә, балық нашар екен. Сонда бұл теңіздің баяғы балығы қайда кеткен?

— Шырағым-ай, соның несін сұрайсың. Бұл теңіздің балығын құрдым жұтып жатыр ғой.

— Құр-дым?..

— Иә, Темірке деген құрдым шыққан жоқ па?! Құдайдың көк теңізін де бізге бұйыртпай, қылығы өтіп тұр ғой қу татардың.

Тәңірберген Достың зығыры қайнап, күйіп тұрғанын байқады. Дос қайта сөйледі:

— Қатын-бала аш, үйге барсаң талап жей жаздайды.

— Соған Темірке кінәлі ме?

— Енді кім? Ашық теңізге айдап шықты. Бізге бұнан артық не істейді?

— Әй, қайдам. Бар пәле Теміркеден деген дұрыс бола қояр ма екен...

— Енді кімнен?

Тәңірберген оның жауап тосып тұрғанын байқаса да, әдейі ашындырып, ызасын қайната түскісі келді де, әрегіректе ау қарап жатқан балықшыға назар аударып, оны иегімен нұсқап:

— Анау кім? — деді. Дос жаратпай:

— Әлгі алжыған шал ғой, — дей салды.

— Мөңке ме? Оның жағдайы қалай?

— Оны қайтесің? Онан да, Тәңірбергенжан, әуелі жаңағы сөзіңді түптеші. Мүмкін, мен түсінбей жүрген шығармын.

— Иә, сен түсінбей жүрсің. Темірке қырына алса Мөңкені алды, сенде несі бар? Сен іргеңді онан әлдеқашан ашып, әлдеқашан бөлектеп алған жоқсың ба?

— Онан бүгінде жөнім басқа.

— Ендеше жарайды, Теміркені көндіруді мен мойныма алайын. Ал, өзің ше?

— Мен бе?

— Иә, сен. Мен білсем, Мөңке іргесінен үйір алдырмайтын құтпан айғыр ғой. Шыныңды айтшы, өзіңе-өзің сеніп, ертеңгі күні табан тіреп тартысқа түсе аласың ба?

Дос мырзаның аржақ ойын аңғармады. Қандай сөзді де тура қабылдайтын дөкір жан осы арада оған өз көңіліндегі ойын ашық айтты:

— Тәңірбергенжан, несін қазбалай бересің? Егер сондай атты күн болып, Темірке көнсе, көре қал, бар балықшы Мөңкеден бір күнде іргесін ашып, сыпырылып шығады.

— Жә, енді болды. Ертеңнен бастап өз абызындағы жігіттеріңді жинап ал да, ауыңды осы теңіздің қалаған жеріне сал.

— Курнос Иванды қайтеміз?

Тәңірберген қойын қалтасынан тілдей бір қағаз алып, Досқа ұсынды. Мұнысы запрет жерге ay салуға ерік берген қағаз екен.. Мырзаның осы жолы қаладан бітіріп қайтқан бір шаруасы осы еді. Темірке алғашқы сәтте бет бақтырмай: «Иоқ-иоқ, ул болми. Ул жирләр қып-қызыл байлық, бит», — деп қасарып отырып алды. Осылай боларын алдын ала біліп келгендей, Тәңірберген түк сасқан жоқ. Тек мұртынан күліп: «Ай, бай-ай! Сенің байлығыңды балықшыларға талатқалы отыр дейсің бе мені?.. Тегі, күндердің күнінде қолдағы байлықтан айырылып қалмау үшін де қорғаныш мықты болу керек емес пе? Мына балықшыларды азбен алдап, өздерін қолыңда ұстап отырсаң, қораңды күзеткен иттен кем бола ма?» — деп, татар байын түпкі ойына көземелдеп қойды да, осы рұқсат қағазды онан оп-оңай алып еді.

Дос қағазды қойнына басып алды. Тәңірберген қоштасып жүріп кетті. Көңілі тынышталғасын ат басын промсолға туралады. Сырт хабардан Ақбаланың мұнда көп тұрақтамай, тоң балық тиеген кірешілерге ілесіп, қыстың көзі қырауда Шалқар шаһарына көз асып кеткенін есіткен. Келешекте қандай қорлық көрсе де, табашыл көптің көзіне түспей, танымайтын сырт жерде болғысы келген есебі ме екен?

Тәңірберген бұл күндері Ақбаланың атын өзі де, өзгеге де ауызға алғызбай тыйым салып қойып еді; бұл өмірінде Ақбала деген әйелдің болғаны да есінен шығып кеткендей еді. Ол жөнінде сыртқа сыр шашпай, ит өлсе де бәрін ішіне жиып, тысқа тісінен шығармай, тістеніп алған-ды. Ақбаланы үйден айдап шыққан күннің ертеңіне қаперіне түк кіріп шықпастан ел аралап кеткен қаталдығына кейін оның өзі де таң қалған-ды.

Промсол басында халық көп екен. Қалаға тоң балық апарып қайтқан кірешілер Тәңірберген келердің алдында ғана оралыпты. Кіре тартқан түйелер Тәңірбергендікі, кірешілердің де тең жартысы Тәңірбергеннің жігіттері болатын.

Олар мырзаны көре сала жүгіріп кеп, жалпылдап амандаса бастады.

— Қалай, көліктерің тың ба? — деді Тәңірберген.

— Шүкір. Қоңы жығылған жоқ.

— Қалай, бұндағылардың жүгі әзір ме екен?

— Әзірі әзір-ау... бірақ, мырза... бір-екі күн қатын-баланың қасында болып, кір-қоңымызды жудырып дегендей...

— Жоқты соқпа! Көліктер тың тұрғанда қалаға жиірек қатынап алу керек.

Өзі айтқан жерде мыналардың қарсы келе алмасын білген мырза әлгіден кейін ешкімді де тыңдамай, бұрылып жөнеле берді. Қарт кіреші әлдене айтқысы келгендей, қатарласып еріп келе жатып:

— Мырза... — деп еді.

— Жә, айттым ғой...

— Жоқ, ол емес, басқа...

— Ол не?

— Мырза... Шалқарға Еламан келді. — Тәңірберген тоқтай қалды; кенет қатты соғып кеткен жүрегін сап-сап басып алды да, өзінен сәл кейінірек тоқтаған қарт кірешіге бұрылмай, сыртын беріп тұрып:

— Оны саған кім айтты? — деді.

— Өзім көрдім. Ауызба-ауыз сөйлестім. Рай сол жақта қайтыс бопты.

Мына хабардың растығына Тәңірберген енді күмәнданбады. Осыдан кейін ол жолықпақ боп әдейі іздеп келген Айғаншаға да соққан жоқ. Курнос Иванның әзір тұрған асына да қарамай, атына мініп жүріп кетті.

Соғыс ауыртпалығын көтерген қоңторғай халықтың, әсіресе, осы бір өңі жұқарып тұрған үстіне мына бүлікші келсе не болады? Балықшылар аулы мен бұл өңірдегі кедей ауылдар баяғы он алтыншы жылғыдай тағы да оның соңына еріп, бұның іргесін жалаңаштап кетпесіне кім кепіл? Онсыз да осы күні Ожар Оспан бір жаққа, Рамберді бір жаққа тартып, өз ішінде де ауыз бірліктің берекеті кетіп тұрғаны мынау!

Тәңірберген ширыға түсті.

* * *

Жол үстінде бір байламға келген жігіт ел жатқанша екі-үш кісіні жан-жаққа шаптырып, бас-аяғы бір күннің ішінде осы өңірдің игі жақсыларын жиып алды. Сол күннің ертеңіне хабар тиген кісілердің алды келіп, Тәңірбергеннің үйіне түсіп жатты. Келген кісілердің ішінде бұл өңірдің белгілі ірі байлары — Мыңбай, Жүзбай, Жылқыбай бар. Семіз сары Рамберді бар. Жалақтаған жігіттер үзік-созық келіп жатқан кісілердің бас-аяғы жиналғанын күтіп жатпай, сыйлы қонақтардың бас-басына қой сойып, қазан көтере бастады. Буы бұрқыраған самауырларды қайқаңдап көтерген жігіттер қонақ күткен үйге арасын үзбей қайта-қайта кіріп жатты. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қалың ұйқының бір мөлшерінде асқа тойған жұрт өз денесін өзі ауырлағандай бір-бір жастықты қолтығына басып, бас түйістіріп жантайып жатып, ұйқы қысқан қабағы әлсін-әлі жұмыла бастаған еді. Сол кезде біреу ат жайын әңгімеледі; өздері білетін жердегі жүйрік аттарды бірінен соң бірін мақтап отырып, бір кезде Тәңірбергеннің ақ арғымағын ауызға алды.

— Бәйгеге қосып көрдің бе?

— Жоқ...

— Бекер бағын байлап жүрсің. Жануар, ақ арғымақ пырақ қой. Қанатты болмаса, тұяқтыда оған шақ келетін жылқы бар дейсің бе?

— Сөз бар ма?! Оу, ақ арғымақ Көрұғылының қара атының тұқымы ғой. Теке-Жәуміт жылқыларының несін айтасың, қуса-жетеді, қашса-құтылады.

— Дүние күйіп кетсе де, ендігі жерде менің арманым Тәңірбергенше бір түрікпенмен дос болып, тұлпар мініп жүрсем деймін.

Мұны айтқан бұлардың ішіндегі ең аузы жеңіл, аңқау Жылқыбай еді; оған жалғас отырған Рамберді басын бауырына алып, булыға мырс-мырс күлді. Бұнысын үй ішіндегілердің ешқайсысы байқай қоймағасын басын көтерді. Ол тағы да Тәңірбергеннің көзін ала бере, мына жағында отырған Мыңбайды бүйірінен түртіп, өздерінен басқа ешкімге есіттірмей, мұрнының астынан міңгірлеп:

— Ойбай, мына қой баққан сорлының аңқауын қара. Тәңірбергенді түрікпенмен дос боп, тұлпар мініп жүр деп ойлайды екен ғой, — деп қолын түңіле сермеді де, теріс қарап бұрылып кетті.

Төсек салатын болғасын қонақтар сыртқа шықты. Жаңағы әңгімеден кейін Мыңбай мен Рамберді басқалардан бөлектене берді.

— Мынау бізді неге шақырды екен?

— Қайдам, бір есебі бар шығар.

— Ие-е, сұм ғой, есепсіз аяқ баспайды. Байқайсың ба, бізді қатты сыйлап кетті-ау. Тегін бе осынысы?..

— Қайдам, торғайды тұзаққа түсіру үшін тары шашушы еді ғой.

Екеуі қосыла күлді. «Торғай» дейді де, күледі.

— Қалай десең де сұм неме күшейіп алды. Ой, залым, қазір шаршысына келіп тұр. Бір жағы-сауда, бір жағы-ұрлық...

— Ие, солай! Атаң қазақ « Ұрлық түбі-қорлық» деуші еді-ау. Осы жігіт тым керелеп бара ма, қалай? Түбі бір пәлеге соқтырмаса қайтсін?!

— Әрине, тергеусіз дүние жоқ. Жігіттерін қайта-қайта аттандырып, түрікпеннің жылқыларын қуып әкеледі де жатады. Өстіп жүріп бір күні бізді түрікпенге талатпаса қайтсін?!

— Сүйтер, сүйтпей тынбас бұл жігіт...

Кейінгі жақтан бұларды іздеген дауыс шықты; қонақ түскен үйге төсекті әлдеқашан салып тосып отыр екен; осыдан кейін бойын ауырлаған қонақтар төсекке жатып, басы жастыққа тиер-тиместе ұйықтап кетті. Сол күннің ертеңіне Тәңірберген қонақтарына тағы да мал сойғызып, ас-су беріп жайлап отырып, ұзақ-сонар әңгіме бастады. Ол осы отырған игі жақсыларға араларында көптен бері үзілмей келе жатқан кикілжің, реніш, ашу-араздықты тастап, ендігі жерге халықтың басын қосып, елдің іргесін біріктіретін бүтіндікті айтып еді. Бұны рубасы ақсақалдардың бәрі мақұлдады. Бұндайда ылғида ішін алдырмайтын қиын Рамберді ауызбірлік сөз болғанда аналар құсап елп етіп қостай қоймаса да, ашықтан-ашық қарсы болмай, үн-түнсіз кезін төмен салып ыңылдап отыр.

Тәңірберген оның былқылдақтығын жақтырмай:

— Кәне, осыған бата қыламыз ба? — деп, көп ішінен пәле басы Рамбердіге қарап еді, ол сонда да шешіле қоймай, тек Тәңірберген қадалып отырып алғасын ғана:

— Дегенің білсін. Бірақ, әй, бала, сен өзің баяғының жол-жорасын білесің бе? Баяғының үлкендері осындай бас қосқан жерде «Құр аяқ-қ-қа бата жүр-мей-й-ді»-де-у-ші м-ме еді, қаалла-ай?..-деп міңгірлеп, сөзінің аяғын күмілжілеу шұбатып, екі ұшты ой тастады да, Жылқыбайдың сырт жағын ала бере көлбеп қисая кетті.

Тәңірберген бұларды жиғандағы ең басты шаруасын кейінге қалдырып отырған-ды. Әуелі ауызбірлікті мықтап алса, екінші шаруасының қиындықсыз оп-оңай шешілетінін біліп еді. Ауызбірліктің түрі әлгі болды. Рубасы ақсақалдар татуласу үшін де кешеден бергі бұл үйден ішкен, жегенінің үстіне тағы бірдеңе дәмететін сыңай байқатты. Бұған жас мырза ренжігендей боп үндемей отырды да, бір кезде кейінге сақтап отырған ойын да ортаға салды: естуі бойынша ұзақ соғыстан жілігі шағылған орыс әскері қару-жарақтарын тастап, майданнан қашып жатқан көрінеді. Он алтыншы жылы қара жұмысқа алынған қазақ жігіттері де еліне қайта бастапты. Орыс қалалары аш-жалаңаш. Ресей халқы қазір уақытша үкіметке қарсы көтеріліс ашып, жер-жерде ереуілдеп жатыр. Ертең уақытша үкімет құласа заман не болады? Онан кейінгі тірлік тұл боп, аяқ басқа шығып кетпесіне кім кепіл?

— Ойпырым-ай, Тәңірбергенжан-ай, бар пәлені үстімізге үйіп тастадың-ау.

— Апыр-ай де! Мынадан кейін дүниесі құрғыр тарылып, аспан алақандай, жер тебінгідей боп кетті ғой.

— Қайда барсаң-Қорқыттың көрі десеңші.

— Енді не істеуіміз керек?

— Менің де айтайын дегенім осы еді, — деді Тәңірберген. — Қазіргідей ала қиғаш дүниеде алды-артын болжап отырған кісі ғана адаспайды. Ол үшін арамызда көзі ашық оқыған азамат болғаны жөн.

— Е, оны қайдан табамыз?

— Табылады. Ел арқа сүйейтін оқыған азамат мына Арқа жақтан шығып жатыр. Арыға бармай-ақ, өзімізбен іргелес отырған мына Ырғыз бен Торғайда да оқыған азамат аз емес. Олар партия құрып, газет шығарып, алаш азаматын Абылайдың ақ туының астына жиып, үш жүздің баласының басын қосып жатқан көрінеді.

— Апыр-ай, ә?.. Солай ма?!

— Мынау біз есітпеген жаңалық қой!

— Жақсылық десеңші. Иә, Тәңірбергенжан, тағы қандай хабар бар?

Тәңірберген мыналардың құштарлығына қарап, жаңағы сөзі бұлардың да тас бауырын жібіткендей көріп, өзі де көңілдене бастады:

— Арқа жақтағы азаматтар әзір бізге назар аудара қойған жоқ. Бізді бауырына тарта қоятын сыңай байқалмайды.

— Апыр-ай, ә?.. Солай ма?

— Ақ патша құлап, ақ діңгегіміз үзіліп тұрғанда, біз де еңсе көтеріп, елдігімізді танытсақ, сүйтіп Арқа азаматтарына үн қоссақ деймін. Олар бізге өз аяғынан келмесе, біз кісі жіберіп шақырсақ, қалай? Кәне, бұған қалай қарайсыңдар? — деді Тәңірберген.

Жаңа ғана лаулап отырған жұрт кенет су сепкендей сөне қалды. Бәрі бір кісідей көзін көтермей, басын бауырына тартып, тұқырайып ала қойды. Тәңірберген оларға барлай қарап, шыдаммен тосып отырғанда, Мыңбай міңгірлеп:

— Қайдам, оның реті қалай болатынын. Оқыған адамның бабы қатты болады деуші еді. Келтіруін келтіріп алып, ертең пәле қылғанда оқыған тыраш немелердің ойынан шықпай, Тәңірге жазып жүрмесек, — деп күдік айтып еді.

Оған мына жақтан Жылқыбай үн қосып:

— Арнап шақырғасын, әрине, салмақ сені мен бізге түседі. Шығыны да шаш етектен болатын шығар, — деді.

Ендігі қалғандары тымырайып Рамбердінің аузын бағып отыр. Тәңірберген үнсіз. Келімге келгіштердің өзі кері сиіп, икемге келмей қиғаш тартып жатқанда, бұлардың ішіндегі ең бір қырысы қалың қыңыр Рамбердінің келістірмесін біліп, бұл ойынан да ештеңе шықпасын байқап еді.

Рамберді сирек сары мұртының астынан бір мырс етті:

— Оқыған азаматты сырттан іздеп қайтеміз? Шын керек болса, сенің үйіңде де бір оқыған жігіт бар емес пе?!

Әншейіндегі үндемей жатып аяқтан шалатын әдет. Сөздері жараспаған қонақтар «ау, бостан-босқа отыра береміз бе?» — дегендей, бір-біріне қарады да, сосын ырғалып орындарынан тұрды. Ырғалып-жырғалып киініп, түсін бермей томсарған қалпы үн-түнсіз тарап бара жатты. Тәңірберген сыр бермей, салқын қоштасып шығарып салды. Кешегі патша ағзамның қазақ даласында арқа сүйеген адамдарының сиқы әлгі... Олардың қай-қайсысы да күншіл, күндес қатындай, өмір бойы ауыл арасының бәсеке-партиясынан бойы асып көрген емес.

Тәңірберген оларды, әлде өзін мысқылдағандай мырс-мырс күлді. Тым құрыса, тап қазіргідей тағдыр таразыға түскен аумалы-төкпелі алмағайып заманда, жөн таппай тұрғанда ақылдасар адам болмағанына қиналды. Ағаның сиқы-Алдаберген. Ақбаланы ауылдан қуып, Сүйеудің сағын сындырғанға мәз. Сонан бері софы ағасы мен бәйбіше бұған ырза. Отбасымен табысса да оқыған інісімен екеуінің арасы бұрынғыдан бетер суысып, келімге келмей кереғарланып барады. Інісі бұған түсінбейді. Бұл інісіне түсінбейді. Бір түндік астында бірге өссе де, бүгінде өрістері басқа. Кейде кедейлерге жаны ашып, ет-бауыры елжіреп тұратындай болса, келесі бірде тістеуік аттай кіржіңдеп, олардың өзін жақтырмайды. Сондай кезде інісінің қай жақтың сойыл соғары екенін білмей, дал болады. Бұл не?

Ілелі, сырқат жанның бабын таптырмайтын әдеттегі кінәмшіл, күйгелек, шамшылдығы ма? Әлде мінезсіздік пе?

* * *

Темірке қазір көңілсіз еді. Көптен арман етіп жүрген көкейдегі промсолды қолына түсіріп, жаңа-жаңа шаршысына келе бастағанда патша тақтан құлады да, үстінен үзігін ұшырып әкеткен үйдей, көңілі құлазып сала берді. Оның үстіне түрік майданынан Мюлгаузин келгелі кішкентай қаланың тыныштығы бұзылды. Күн қалай батты, солай езілуші тапты ереуілге шақырған ұрандар осы шаһардағы өтібірлі үйлердің маңдайшасына ілініп қалатын боп жүр. Сондай сөздер бұның да дүкеніне үйір боп алғасын күнде-күнде елең-алаңда жұрттан бұрын тұрып, есікті, қақпаны бір қарап шығады.

Әйтеуір, сауда талабы жақсы. Бұған ала-бөле теңіз түпсіз байлық болды. Қыс болса кірешілер тышқандай тасып жатқан тоң балық қалаға келген бетте қып-қызыл алтынға айналып, қалтасын қалыңдатып жатқан-ды. Бүгін де ел жата бергенде тоң балық артқан жиырма-отыз түйелі кіреші кеп, терезе қақты. Дыбысшыл Темірке төсектен атып тұрып, иығына асығыста қолына іліккен бірдеңені іле сала шәркей киген аяғын сырп-сырп басып, апалақ-қапалақ сыртқа шығып еді. Ол жеткенше мына жақтан күзетші шал қақпаны ашып, алыс жолдан ауыр жүк тартқан түйелер асықпай ақырын қозғалып, кең аулаға кіріп жатыр екен.

— И, шушы қазақтар-ай... Неге кешіктіңдер? Осынша айналғандарың не?

— Кір-қоңымызды жудырып...

— Қой, қой инді! Сендер кір-қоңдарыңды жуып жатқанда, шоқыншық Ебейсін қаланы балық сасытып, тағы да алдымды орап кетті, вит.

Кіреші қазақтар сөз таластырмады. Татар байының әр кездегі үйреншікті байбаламын үнсіз тыңдап, қорада жатқан сары табан қарды сықыр-сықыр басып жүріп, тон балықты кең қораның түп жағындағы қуысқа сатырлатып үйді. Белінен жүгі түскен түйелер пысқырып, бей-жай күйіс қайырып жатыр.

Темірке ел қазағы әкелген нәрселерді жақсы көрсе де, бірақ олардың өздерін жақтырмайтын. Бойыңа сәл жақындатсаң, олар өздерінің ауылдағы мінезін қалада да істеп, билеп-төстеп, әрі-берідесін басыңа шығып кететіні белгілі. Сосын Темірке оларды алысырақ ұстап, оларға арнап салған ауланың түп жағында қонақжай болатын. Қазан-ошағы да бөлек. Би-болыстар мен байлар болмаса, былайғы қазақты әлгі қонақжайға түсіруші еді. Бүгінгі кірешілердің арасынан... дәм-тұзын талай татқан, теңіз өңірінде өзімен қай заманнан сыйлас, қадірлес бай үйдің жас келіншегін әлгінде масқара болғанда байқамай кештеу көріп қысылып қалған Темірке аяқ астынан абдырап сасып, қалбалақтады да қалды. «Неге келді екен?» — деп ойлады. Әдетте қыз ұзататын, келін түсіретін кезде бай ауыл сенімді бір кісісін арнайы қалаға жіберіп, керек-жарағын үйіп-төгіп әкететін...

Темірке қалталы келіншекті қолынан шығарғысы келмеді. Алғашқыда қалай жағынарын білмей, мына келіншек мырзаның жас тоқалы екенін білсе де, оның көңілін қалай табудың есебін таппай, көрген бойда оны «бәйбіше» деп жалпылдап ала жөнелді.

— Ә, бәйбіше, аман-сау барсың ба? Мырзаның дені-қарны сау ма?

Ақбала үндемеді.

— Бәйбіше, пәуескең қайда? Қазір заман жаман, вит. И-и, Алла... шүші күні халықтың пиғылы бұзылған. Шулай! Пәуескені сыртта қалдыруға болми, — деп сыртқа жүгірмек болған татар байын Ақбала шаққа тоқтатты.

— Мен... мен мына кірешілерге ілесіп...

— Оқасы иоқ, оқасы иоқ... Қазір бұрынғыдай бап талғайтын заман емес, — деп, Темірке жуып-шаймақ болса да, ішінен боқтап: «Ит қазақ байлықты башына жарата білмей. Аларның байлығы арам өлген малмен тең», — деді. Темірке бұлардың бұнша көлікпен келгенін білгесін, қалада айналмай, жүгін түсіріп бір түнеп шыққасын ертеңіне елге қайтарын білді. Мына келіншек те керек-жарағын алғасын ілесіп келген кірешілерден қалмас, қайтар деп ойлап, қонақүйге жібермей, қасындағы кісілермен бірге өз үйіне түсірді.

Өздеріне осынша сый-сыяпат көрсетіп жатқасын кіреші қазақтар ештеңеден қықбады. Әй-шәй жоқ сықырлаған қалың киімдерімен төрге шығып, сарала төсектің үстінде талтайып тұрып үсті-басын жеңілдеп шешіне бастады. Есік жаққа тастаса ар жағынан біреу алып кететіндей, зілдей етіктерін гүрс еткізіп ірге жағына тастай салды.

Теміркенің әйелі сыртқа ата жөнелді.

— И-и, Алла! Алла қайым! Шушы қазақтар өз үйінде де етігін төрге шеше ме?

Темірке де осы өмірде қазақтардан әбден көңілі қалып, түңіліп біткен кісіше қолын сілкілеп зарлап қоя берді:

— Қой!.. Қой уларны! Бұ шоқыншықлар отызға килсә, аларның итігі алпысқа килә, вит.

Қонақтардың алдына дастархан жайылды. Шай үстінде Темірке тағы да Ақбаланың асты-үстіне түсіп, кесесін өзі алып беріп: «Бәйбіше, іш, же», — деп ерекше ықылас білдіре бастады. Ақбала қысылып барады. Бойын мықтап суып, алыпты. Жылы үйге кіргесін де жуық арада өзіне-өзі келе алмай, қолы, аяғы бүрісіп тітіркеп қап отыр.

— Бәйбіше, бұрын қалаға келіп пе едің? — деді Темірке.

— Жо-қ...

— Оқасы жоқ, оқасы жоқ... Бұйырса жаз айында да келерсің. Жазда қала әйбетірек болады. Көшелерде терек-талдар. Қала іргесінде көл бар. Тек теңіз жағасынан келген кісі көлді менсінеді дейсің бе? Хе-хее!..

Темірке көзі жылтыңдап қонақ келіншекке қулана қарады. Осы қарасы әнебір кездегі Судыр Ахметтің ұры, тышқан көзіне ұқсап, Ақбала түршігіп кетті. Аузындағы сөзін айта алмай, түсі қашып отырып қалды. Оны Темірке өзінің әлгі әзіліне қысылып қалған екен деп ойлап, ұзын мойнын ішіне тығып ала қойды. Қонақ келіншектің ұялшақтығын да, аңқаулығын да ішінен ұнатып, шықылықтап күліп, жанынан кетпей жүр.

— Шайдың қызылы кесілмесін. Бәйбішеге қызылын баса құй!..

Ақбала балық тиеген шана үстінде бүрісіп келе жатып от жаққан жылы үй мен ыстық шайды аңсаумен болған-ды. Бір-екі кесе ішті ме, жоқ па, кенет ештеңеге зауқы шаппай тартыншақтап қала берді.

— Ертең қайтатын боларсыңдар? — деді Темірке кірешілерге қарап.

— Иә, бай, ертең қайтамыз.

— Бәйбіше ше?

— Ақбала... Ақбалажан... — деді қарт кіреші күрмеліп.

— Мен... Менің жөнім басқа...

— Иә, иә, бәйбіше, асылы, син асықпа. Керек-жарағынды ал. Өзім көмектесем. Бәйбіше, шайың суып кетті. Шай ал! — деді Темірке.

Ақбала тап осы қазір не істеп, не қойып отырғанын біліп отырған жоқ; татар бай не айтса да аузынан шыққан әр сөзден шошып қап отыр еді. Темірке: «Шайың суып кетіпті» — дегенде, Ақбала алдында тұрған кесені аузына қалай апарғанын байқамады. Ыссы шайды аңдамай ұрттап алғанда, көзінен жас ыршып кетті. Абырой болғанда Темірке оны байқамады.

— Күні кеше Орынбордан көп зат әкелдім. Бәрі әйбат. Матур, асыл инді. Дәл үстіне келдің.

— Бай... білмейтін шығарсыз... Мен-н... Мее...-Ақбала сөзінің ар жағын айта алмай, түсі бұзылып, ерні дірілдеп тоқтады. Мына үйдің өзіне көрсеткен құрметі мен ағыл-тегіл асын арсыздықпен алдап-сулап ішіп-жеп отырғандай сезінді де, тамағынан өтпей қойды.

Кірешілер Ақбала ши шығарып алатындай қорқып, сәт сайын бір-біріне сасқалақтай қарап қыпылдап отыр. Ақбала аузын ашып келе жатса жалма-жан алдын орап, оған:

— Айналайын, тоңып келдің, ас ал, іш, же! — деп жалпылдап, сөзін бөле берді.

— Иә, иә, бәйбіше, шай іш! Мынау жент. Женттен же!

— Бай... Сіз менің жайымды білмей отырсыз. Мен... мен мұнда жел айдаған қаңбақтай...

— Шырағым-ай, ертең де күн бар ғой. Кейін айтсаң, да болады ғой, — деді керуенбасы. Сосын ол Теміркеге бұрылып, — жолға шыққасын кісі, шынында да, жел айдаған қаңбақтай ғой. Және қыс айындағы жол қандай қиын. Ақбалажан қатты тоңып келді, — деді.

— Иә, шулай! И-и, балақайым, тоңғансың... тоңғансың инді, — деп Темірке жүгіріп барып, көп бөлменің бірінен түлкі ішік әкелді. Ақбаланың қысылғанына қарамай, ішікті арқасына жауып жатып та, — тоңғансың... тоңғансың инді, — дей берді.

— Айтары жоқ, жол алыс, күн де керемет суық... — деді кіреші шал.

— Иә, иә, суық! Суық, вит.

— Тоңып, шаққа жеттік.

— Тоңғансың! Тоңғансың! Мырзаның шаруасы қалай? — Ақбала бай ауылдан қазір өзінің жәні басқа екенін айтқысы кеп оқталып еді, оған бірақ лүпілдеп қатты соғып кеткен жүрегі аузына тығылып, тоқтап қала берді.

— Мырзаның несін айтасың? Шөбі көп, қорасы жылы. Қыстан жақсы шығатын, — деп қарт кіреші бұл жолы тағы да Ақбаланың алдын орап кетті.

— Е, бәрекелде, жақсы, жақсы екен.

— Құдай берген адам ғой. Мырзаның жағдайы жақсы. Бай, қазір... базарда балықтың нарқы қалай?

— И, Алла... Сұрама, сұрама. Шоқыншық Ебейсін балықты көп әкеліп, тіпті арзандатып жіберді. Мына балықты жарты бағасына өткізе алсаң жақсы.

— Қап, осы сұмырай алдымызды орай берді-ау!

— Ол әлі де орайды. Қазақта « Ұйықтаған-ұйқ алады, ұйықтамаған-жылқы алады», — деген мақал бар. Міне, бұл жақсы... бик жақсы мақал.

Осыдан кейін кірешілер жайбарақат, бей-жай отырып сораптап шайларын ішті. Темірке олардың қаперіне түк кірмей, меңіреу, керең кісідей иманы селт етпеген түріне ызалана қарады. «Бұларға сөз өтпейді. Түйе... түйе, вит...»

— Алдаберген софы қуатты ма? — деді Темірке.

— Қуат-ты.

— Ораза ұстаушы еді ғой. Аузын әлі ашпаған болар? Әй, ул бик ғажап кісі... Құдай жолын қатты тұтады... Софыға лайық заттар бар минде. Бұлардың ала жібек шапаны бар. Жайнамаздық...

— Айтқандай, бай... сізге мырза сәлем айтып жатқан. Жаз шыға теңіз жағасынан төбесін темірлетіп үй салмақшы. Темкеңе сәлем айта барыңдар, ағаш, тасты әзірлете берсін. Шебер ұста тауып қойсын. Ақша аямаймын. Ырза қылам деп жатқан...

— Иә, ул ақша аями. Өзім білетін қазақта ондай қолы ашық жігіт иоқ. Басқан ізінде байлық шашылып жатады. Осы жолы қалада көбірек жатты емес пе?! Елге қайтарда дүкенге кіріп, и-и, жаным... көк ала ақшаны шушылай уыстап алды да, менің алдыма тастай салды. Санаған иоқ. Келініңе ең қымбат жібектен көйлек керек деді. Мырзадан мен де ештеңе аямаймын. Тығулы жатқан қызыл атласты әкеп бердім. Өрттей... Өрттей қызыл. Асыл инді.

Ақбала түсі бұзылып, төмен қарап отырып қалды. Темірке аң-таң. Ертең қойны-қонышы толған көк ала ақшаның басы-көзіне қарамай ағыл-тегіл зат алып, қаланы базарлап қайтуға келген жас мырзаның сүйікті тоқалының алдында жалпылдап, көңілін таппақ болған жаңағы қолпашы неге, қалайша бәлекейдің жақпас жағынан шығып, жаны ауыратын жеріне қатты батқанына қайран. Бұнда не сыр бар? Әлде мырза қызыл атласты тоқалға емес, бәйбішеге алды ма? «Ии, Алла, бұл қаһар содыр қазақтың байларының қай ісінің қайда апарып соғарын біліп болмайсың инді».

Темірке өзінен кеткен ағаттықты жуып-шаймақ боп:

— Қатты тоңғансың, жаным. Жылы оранып жат. Ұйықтап тұрғасын жазылып кетесің. Ештеңе ойлама. Саған керек затты, ең асылдарын ертеңге дейін әзірлеп қоям. Мырзаның үйіне не керек екенін білем. Мырза қымбат нәрселерді ала....

— Қам жемеңіз, бай. Бүгінде онан... онан менің жөнім басқа, — деді Ақбала.

Төр алдында көсіліп жатқан кірешілер аяқ-қолын бауырына қалай жиып алғанын байқамады. Ақбалаға ыза боп: «Қап, құртты-ау. Ас-су ішіп әлденіп алғанша тұра тұрса қайтеді екен», — деді іштерінен.

Жаңа ғана жайраңдап отырған Темірке кенет майы таусылған шамдай, көз жанары сөніп кетті. Бар денесі бір уыс боп бүрісе қалды. Есік жақта шай құйып отырған күтуші қатынға күңк етті:

— Шорылдатып құя бердің ғой. Құдықтан суармасаң, бұларды шайға қандыра алмайсың. Енді қалғанын қонақүйге барып ішсін.

— Ауылдан алып шыққан етіміз бар еді.

— Қонақ үйге барыңдар. Сонда асып жеңдер. — Қонақүй есік-терезесінен жел гулеп тұратын жайдақ бір бөлме. Пеші түтін тартпайтын. Жылы үйден шыққан кісілер мұнда келгесін шешінбей, қалың киімдеріне қымтанып жатып қалды. Ертеңіне ерте оянды. Азын-аулақ пұлына шай, шекер, кездеме алды да, Ақбаламен қоштасып жүріп кетті.

Екі-үш күн жатқасын татар байының үйі Ақбаланы жақтырмай, кіржіңдеп қабақ шыта бастады. Басқадан бұрын Теміркенің әйелі сыйғызбауға қарады. Шамасы, сұлу келіншекке күйеуінің көзі түседі деп қорқып, қызғанатын сияқты.

Ақбала байы тастады деген қорлық атаққа көніп еді. Оған енді жез қоңыраудай шүлдірлеген тікбақай келіншектің зәбірі батты. Бір сыласын тапса өзі де бұл үйден кетпекші. Бірақ... қайда барады? Кімнің босағасын сағалайды?

Ақбала оңаша үйде мұңайып отырып қайта-қайта кешегі кірешілерді ойлап кете берді. Олар, әрине, ауылға жетті. Үйлеріне барды. Қатын-баласына қауышты. Көрші-қолаңдар жиналып қала жаңалығын сұрап, қауқылдасып мәре-сәре боп жатыр. Ақбала өзіне сондай бір ыстық ұяңы аңсап, шерлі жүрек қатты сығылып кетті. Қимылсыз көз жасқа толып барады. Таң атқалы нәр татқан жоқ. Бай үйіне баруға бетінен басады. Қалаға шығып, талап қылғысы келсе де, көше көрмеген әйел Темірке үйінің бұрышын айналса арам өлетіндей, басы қатып отыр еді; сол үстіне Темірке кірді. Қасында ілмиген біреу. Кірпігі, қасы, үсті-басы ұн-ұн.

Ақбала түрегелді. Темірке есіктен кірер-кірместен түйеден түскендей қып:

— Саған бай керек пе? — деді бірден.

Ақбала беті ашылмаған жас қыздай ду ете қалды.

— И-и, пақыр, неге ұяласың? Бұл қала. Әнуар, сен де ұялма! — деп Темірке өзінің тасасынан шыға алмай, сыртында тұрған ұзын сарыға бұрылды. Сосын өзі көземелдеп жібермесе, оның өздігінен аяқ баспасын білді де, қолынан жетелеп Ақбалаға апарды. Ақбала жерге кіре жаздап барады. Бір кезде алақаны былжыраған әлдебір мұп-мұздай жасқаншақ қол қолынан батылсыз ұстап еді, онсыз да төңірегінен түк сезбей, сүлдері шаққа тұрған әйелдің денесі дір етті. Қолын дереу тартып алды.

— Бұл әфенденің есімі Әнуар. Матур жігіт. Қаладан шушыдан артық жігіт таба алмайсың.

Сүйдеді де, Темірке екеуінің қолын бір-біріне ұстатты да, қалған шаруаның есебін өздерің табыңдар дегендей сыртқа шығып кетті.

Оңаша қалғасын Ақбала оған көзінің астымен абайлап қарап еді. Үсті-басы ұн-ұн ұзын сары не істерін білмей, қипақтап тұр екен. Жас шамасын айыру қиын-көсе. Беті түктеніп, ұзын мұрынның үш жағы қызарып, бар бітімінен аяныш сезіледі. Ақбала өзін ұстайын деп қатайып көріп еді, бірақ... адыра қалғыр мына дүниеде өзінің басы қаншалықты қор болғанына көзі енді ғана жетті де, жылап жіберді.

Темірке есік сыртында құлағын тігіп қанша тыңдаса да, іште қалған әлгі екеуден үн шықпағасын шыдамады, шыбыжықтап ішке қайта кірді. Жаңа өзі қалдырып кеткен жерде тырп етпей тұрған келіншекке, сосын жігітке қарады. Әйел бұларды сырт айналып, қос қолымен бетін басып апты. Иығының басы дір-дір етеді. Әнуар сүдіні қашып, салбырап қапты. Оның өзіне қалғанда мына келіншекпен оңаша үйде екеуден екеуі бірге түнеп шықса да, түк бітірмесін білді де, ішке кіре сала Әнуарды жетелеп Ақбалаға апарды да:

— Әйеліңді үйіңе апар! — деп екеуін ай-шәйге қаратпай итермелеп сыртқа шығарып жібермек боп еді. Ақбала тұрған жерінен тапжылмады. Өзін итермелеп жатқан татар байын шарт еткізіп жақтан тартып жіберді.

— О, сұмырай! Тарт қолыңды! Мен сенен бай емес, баспана сұрап едім ғой.

Темірке құп-қу. Тек әлгі шапалақ тиген жер дуылдап, көз оты жарқ еткен жанар кенет шатынап, аузына сөз түспей, кекештеніп тұтығып қалды. Есін енді жиып, енді тіл қатам дегенше, Ақбала сүмелек сарыны өзі жетелеп сыртқа шығып та кетіп еді.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

Елден күн құрғамай келіп жатқан кірешілер мен қалашылар Еламанға соғып, түнде-үйден, күндіз-жұмыстан іздеп тауып, амандық-саулығын біліп кетіп жүрген-ді.

Еламан қазір ел хабарына қаның: кәрі әже қайтыс бопты. Сібірге айдалған Кәлен хабар-ошарсыз. Ал жар басындағы балықшылар аулы баяғы өздері бардағы бірлік-берекеттен айырылып, қырық пышақ боп жатқан көрінеді.

Осы жайды есіткесін елдің тіпті қызығы қалмады. Оны қинап жүрген — Есбол атасының жағдайы. Тірі тұрғанда елге барып, атасымен дидарласып қайтқысы кеп жүр еді. Көктем шығып, күн жылығасын бұны Есбол атасының өзі іздеп келді. Көзі нашар көретін бопты. Еламанды даусынан танып, қолынан тас қып ұстап алды да, үнсіз жылады.

Еламан ұзақ жолдан қалжырап келген атасының бүгін ерте жатып тыныққанын қалап еді, бірақ оған атасы көнбеді. Еламанды жібермей қолынан тас қып ұстап отырып Райдың қалай өлгенін сұрады.

— Тек, шырағым, түгін қалдырмай, толық айт. Және шынын айт!

Еламан жалтарудың жөні қалмағанын байқады. Қарсы алдында бұнан екі көзін айырмай, қадала қарап отырған қарт атаның қашанда жан біткен жанның бәрінен тек адалдықты, тек шындықты талап ететіні бұған аянды. Еламан да атасына ағынан жарылып шындықты айтқысы келді. Иә, сол өзі қалай болып еді? Қарлы қыс еді ғой? Қақаған суық еді. Иә, Рай... Райжан әлсіреді... Шегір көз солдат сабағаннан кейін тіпті әлсіреп, қолындағы күрекке де сүйеніп тұра алмай, ақ қарға сылқ етіп отыра кетті. Бұл жүгіріп барып: «Райжан, тұршы! Тұршы, айналайын!» — деп қолтығынан демеп тұрғызбақ болып еді. Сорлы бала селт етпей, көзін жұмып, сұлық жата берді. Сонан беті бері қарамады. Жұмыс аяқталғасын оны бараққа көтеріп апарды. Ат қорадай барақтың есік-терезесінен жел ызғып тұрғандықтан бұнда түнейтін кісілер шешінбей, киімшең бойымен біріне-бірі тығылып жататын. Рай бұрын бұның құшағында түнімен дір-дір етіп ыңырсып шығатын-ды. Сол күні онан сес болмады. Дыбысы шықпады. Сонан қатты шошыған бұл «Рай! Райжан», — деп қанша оятса да, ол қыбыр етпеді.

Түн ортасы ауғанда көзі ілініп кеткен екен, іле-шала оянды. Неге, неден оянғанын білген жоқ. Күндегі әдет бойынша оянған бойда оны одеялмен қымтап, бауырына тартып құшақтамақ болды да, бойын тартып алды. Мұз құшақтағандай жаны, тәні түршігіп, бөренедей серейген денеден шошып: «Ра-й!.. Райжан-н!» — деді. Ышқынып шыққан дауыстан ұйықтап жатқан кісілер оянды. Жұрт жиналып қалды. Бұл жылаған жоқ; қапылыста қатты соққы тигендей, есеңгіреп отырып қалған-ды. Өлікті ертеңге қалдырмай, таң атқанша жерлемек болған жігіттер барақтың сырт жағындағы қырқаның баурайынан қабір қазып, Райды сол түні асығыс-үсігіс жерлеп еді. Патша құлап, жұмысшы батальоны елдеріне теңізбен, жермен қайта бастады. Жүрер алдында бұл інісінің моласына барды. Құран оқыды. Жат елде, бауыры суық қара жерде қалып бара жатқан інісін қимай ұзақ отырды. Сосын елге қайтқан жігіттермен бірге кетіп бара жатып, барақтың сыртындағы төбе баурайында томпайған жалғыз қабірге жалтақ-жалтақ қарады. Соңғы қарағанда қабір басына шанышқан үшкір басында жарты ай бар, құлаш созым таяқ... О, Жасаған, Жаппар Ие, бұған құдды қара жердің астынан созған қол сияқтанып еді...

Ертеден бері ешқандай дыбыс шығармай, қара тақия киген аң құйқа басы салбырап кеудесіне түсіп отырып тыңдаған Есбол қария дәл осы араға келгенде шыдамай:

— Райым-ай... балапаным-ай, — деп көй-көйін сала өкіріп қоя берді де, теріс қарап жата кетті.

Еламан да жылады.

* * *

Осыдан кейін екеуі де үндемей, қатар салып қойған төсекке киімшең бойларымен қисая-қисая кетті. Бірақ ұйқтамады.

Ертесіне Еламан ерте тұрып жұмысқа кетті. Сонан күн батқасын келді. Күндегі әдетпен қара май киімін сыртта тұрып шешіп, жуынып-шайынып, таза киімдерін киіп, ішке кірсе, атасы кешкі намазын оңып болып, төрде таспиық тартып отыр екен.

Кешке жұмыстан қайтып, ас-суын ішкесін атасының қасында болды. Ауыл жайын сұрады. Есбол қария ел ішінің амандығын айтып отырып, ойламаған жерден өзінің сыйлас тұстасы-кәрі әже жайын қозғады. Қашан көз жұмғанша есі Еламан мен Райды аузынан тастамапты. Бас жағында күзетіп отырған кісілерге Рай мен Еламанды қайта-қайта тапсырып: «Қос қарағым аман оралса, көздеріңнің қырын сап, қамқор бола жүріңдер», — деп тілек айта беріпті.

— Байғұс, сендер кеткесін қатты жүдеді. Ұйқыдан қалды. Күндіз-түні бір тілек үстінде сарылып, сен екеуіңнің жолыңа дұғасын бағыштап, көңілін ақ жолына ұсына берді, — деп Есбол қария көзіне жас алды.

Атасының аузында бір тіс қалмапты. Жұмсақ асты да қызыл иегімен қайзап, жұта алмай талмап отыратын аянышты халге жеткен екен. Еламан атасын шын аяды. Күні бойы үйде жалғыз. Үй ішінің жандарымен тілдесіп сөйлесе де алмайды. Тым болмаса елге қайтқанша бірер күн атасының қасында болғысы кеп, Еламан ертеңіне төсектен тұра сала Мюлгаузиннің үстіне кірді. Кейінгі кезде Мюлгаузин кеш жатып, ерте тұрып, кейде қарындасы әзірлеп қойған ас-суын да ішпестен асығыс-үсігіс кетіп қап жүрген-ді. Ұйқысы қанбай, қабағы түсіп кетіпті. Үстіне кірген Еламанды көрсе де, көңіл бөлмей, ысылдап-пысылдап киіне берді.

— Петька...

— Ну?

— Көріп отырсың ғой...

— Түкті де көргем жоқ... Асығыспын. Не айтайын деп едің?

Еламан: «Мынадан ештеңе шықпас», — деп ойлады. Кейінгі кезде бұл Ознобин мен Селивановтан арасын ақи-тақи үзіп, өзін қолдайтын кісілермен ыңғайласып жүрген-ді. Ол қазір Еламанға да ішін ашпай, бұл білмейтін құпия бірдеңелермен шұғылданып кетті.

— Черт побери, бір нәрсең қойған орнында тұрмайды. Ма-ша!

Маша жетіп келді. Алдында алжапқыш. Шамасы, ана жақта илеп жатқан қамырын тастай сала жүгіріп келген. Ұн-ұн қолын үстіне тигізбей, ілгері созып тұр.

— Тарағым қайда?

Маша «өзің білмейсің бе?» деп тілінің ұшына келіп қалған аузындағы сөзді айтар жерде батылы жетпей, тоқтап қалды.

— Тарағым?.. — деді Мюлгаузин.

— Іздейін...

— Тез!

Еламан әлгі ойынан айнып, бұрылып кетіп бара жатыр еді, Мюлгаузин гүж етті:

— Ну, — деді ол, — не айтайын деп едің?

— Бір... болмашы нәрсе...

— Ол не?

— Ауылдан атам келіп... Қарт кісі ғой... Қасында бір-екі күн болайын деп едім...

— Жақсы сылтау табылған екен.

— Жұмыстан қашып тұрғам жоқ...

— У тебя слишком много родных. Маша, асың дайын ба?

Еламан атасы кеткесін басқа үйге ауысқысы келді. Келесі күні ол атасы жалғызсырап отырған шығар деген оймен жұмыстан ертерек қайтып еді; атасы жатқан бөлменің есігі ашық тұр екен. Іштен әйел даусы шықты. Еламан кемпір ме деп қорқып еді, жартылай ашық тұрған есікке жақындап барын сығалап қараса, Маша ас салған тарелканы Есбол қарияның алдына қойып: «Ата, ішіңіз! Ата, ішініз!» — деп қайта-қайта қиылып жатыр екен. Еламан күліп жіберді. Маша осы екі ауыз қазақшаны кеше ғана бұнан үйреніп алған-ды. Үйдегі бар төсенішті қарияның астына төсеп, жазалы түйеге мінгізгендей қоқырайтып отырғызып қойыпты.

Еламан кемпір көрсе тас-талқан боларын білді. Онсыз да елден Еламанның атасы келіп, түйесін қораға байлап, үстіндегі күпісі, тымағымен төрге шығып, жерге төсек салғызып жатып алғаннан бері діндар кемпір қызы мен баласына бұлан-талан ашуланып, шіркеуге кетіп қалған еді.

— Ата, төсегің қатты болды ма?

— Жоқ, жайлы-ақ еді. Әлгі қыз бала қоярда-қоймай, үйіндегі бар төсенішті астыма үйе берді. Енді міне, не қисая, не жантая алмай, жазылы түйеге мінгендей қоқырайып отырғаным.

Есбол қария күлкісін басқасын, қасына орындық әкеп отырған Еламанға бұрылды:

— Тілін түсінбесем де осында келгелі әлгі қыз баланың жанын ұққандай болдым. Сен өзіне «рахмет, қызым» деген сөздің алғыс екенін айтып, ұғындырып қойшы.

* * *

— Сонымен, Мөңке қалай? Жағдайы жақсы ма?

— Әй, балам-ай, әзір жер басып жүр демесең, ол байғұста не жағдай болсын?..

— Балалы болды деп есіттім ғой?

— Иә, құр қол емес, күл шашары бар.

— Дос екеуінің арасы қалай? Әлі қырбай ма?

— Қырбайың не? Айрандай ұйып отырған ауыл емес пе еді?! Тәңірберген іріткі салып, оларды да... Қазір бірінің есігін бірі ашпайды.

Еламан осыдан артық ел жайын сұрамады. Қанша ұстамды болса да, Тәңірбергеннің аты аталса ішінен тынып қалатын боп жүр. Есбол оны байқады ма, жоқ па, біраз көзін төмен салып мүлгіп отырды да:

— Балам, бері келші, — деп, Еламанды қасына таман жақындатып алды. Еламан қарт атаның осы жолы оқшауырақ шаруа жөнінде сөйлесетін жағдайын байқады, — «Ата-балаға сыншы» деуші еді. Баяғы жасырақ кезіңде басқа балаларға қарағанда сен қарашыл едің-ау. Соған қарап, өсе келе кісіге қайырымың мол бола ма деуші едім. Қаратаздың жылқысын бақтың ғой. Жылқы мінезін білетін шығарсың?

Еламан мұның арты қайда соғарын білмесе де, атасының арыдан қозғаған түрін байқап, бойын жиып отыр.

— Кең далаға кішкентай үйірін сыйғызбай, тырқыратып қуалап болатын сәурік айғыр бар да, қыдыр дарыған байдың кереге жал құтпан айғыры бар-ау. Мен де сені келешекте сол құтпан айғырдай үйіріне тыныш, ақылы алдында, ашуы соңында жүретін зәбірсіз жан бола ма деуші едім. Сен өзің солдат болам деп бойыңдағы қасиетіңді со жақта қалдырып қайтқаннан саумысың осы? — деп Есбол қария мырс-мырс күлген бойы басын шалқая көтеріп алды да, інісіне нұры тайған кішілеу көзін сығырайтып қарады. Еламан мына езілдің ар жағында жасы үлкен қарттың әлде назы, әлде өкпесі жатқанын сезіп, анық салмағын шамалай алмаса да, әлден ыңғайсызданып қозғалақтай бастады. Бірақ сырын сақтап тұтас отыр. Есбол қария оны енді жалтартпай, қақ адал шынын айтқызғысы келді ме, қайтті, әлгі бір әзілден лезде тыйылып, өзінің дағдылы салмақты ажарына ауысты.

— Балам, сен осы Ақбаланың қайда жүргенін білесің бе? — деді қария.

Еламан мұны күтпеген екен. Ду ете қалды да, сабасына тез түсті.

— Оны... қайтем? Маған қажеті қанша?

— Иә, саған қажеті де болмас. Тіпті, әлгі сәурік айғыршыласаң Ақбаланы сауырлап талайтын жөнің бар.

Оның саған істеген ісіне орай енді сенің еселеп кек алатын ретің келіп-ақ тұр, — деп атасы осы арада сәл қабақ шытып, ренжіп қалғандай болды да, біраз отырып барып қайта сөйледі, — Рас, араларың суып, шалғай тартып кеттіңдер. Бірақ, балам-ау, ол Сүйеудей жақсының қызы емес пе еді?! Сүйеу сен үшін сол жалғызын көрмей, қара тастай қатайып алған жоқ па?! Қашанда балаға деген ата-ана көңілі белгілі еді ғой. Тірі бала түгіл өлген баланы ұмыта алмай, ата-ана көңілі қашанда үңірейіп тұрмаушы ма еді?! Қанша қатты болғанымен іштен шыққан баланы көрмей кету Сүйеуге де оңай боп жүр дейсің бе?

Еламан үндемеді. «Маған бұның несін айтады екен?» — деген ойда атасымен іштей ғана дауласып отыр.

— Ол балаңның анасы еді ғой, — деді Есбол бір осал жері осы болар деген оймен.

— Иә, бәсе! Анасы болса шала туған нәрестені алты айлығында...

— Жә! Біліксіздің білмегенін кешірмесең білгендігің кәне?! Ақбаланың тұрмыс-халі нашар деп есітем. Сүйеу де жібімей қойды. Біздей емес, ол заңғар көңілі қалған кісінің жүзін ақырет сапарында бір-ақ көреді ғой.

Еламан әлі де ішін алдырмай, сазарып отыр; Есбол қария оған барлай қарап өтті; бірақ сезімді көтереді екен деп, інісін қажай бермей, орайлы жерде ойындағы барды айтты да, тоқтады. Осыдан кейін ол тағы бір жетідей жатып, мауқын басқандай болды. Еламан арқылы қалай ішіне хабар салып жүріп елден келген қалашыларды білді де, жолға жиналды.

Жүрер алдында ол жазылы түйесін есіктің алдына шөгеріп қойып отырып:

— Балам, сен осы бізге хат жазған сайын Бедір деген досым бар деп жарияға жар салып жатушы едің ғой. Әлі доссыңдар ма?

— Доспыз...

— Кейде тып-тыныш отырған үйге үлектей күркіреп келетін сол ма?

— Сол!

— Е, дегендей, дегендей! — деп қария басын изеп, тағы бір кез ойлы кескінге ауысып, шөгіп қалды. Осылай отырып та кісі көңілін әріден топшылайтын қария інісінің әңгімеге құлықсыз тартып, шолақ қайырған бір-бір жауаптарынан көп жайды аңғарды. «Ой, әттеген-ай!.. Аралары суысып кеткен екен ғой»,

— деп түйді де, Еламанға жүзін бұрып, — Баяғы бала кезімде әкем марқұм: «Атты сыртына, адамды ішіне қарап білем», — деуші еді. Кісі сырын ұғу қиын ғой. Түріне қарап дос таңдау да қиын. О да бейне мінезін білмейтін шадыр атқа мінгендей, қай жерде тулап түсіріп кетеді деп, тақымыңды қысып алғандай шығар,

— деп мырс-мырс күлді. — Әмсе, кісі тілекпен дос болмайды, тең кісілерге достың өзі келеді. Ондай дос қайда?! Өз басым ешкіммен дос боп көргем жоқ, тең адам кездеспегендіктен емес. Оның бір пәлесі-дос кісілердің арасында да бірдейлік бола бермейді. Олардың да өз арасынан артық-кемі шығып, кемі кіші орында жүреді. Қиыны осы.

Еламан қолма-қол дерек қайтаратын әзір жауап емес еді; ол, әсіресе, осы жолы асықпады; әуелі қария сөзінің ар жақ-бер жағын пайымдап, ойша салмақтап көрді. Көп сөзі көкейге қонса да, аға ақылының кейінгі тұсына қарсы айтатын дауы бар. Түсін ашып айтпаса да, әлгі сөздің аңғарында жұмбақ түйіндей бір түйткіл қалды. Өз басы Мюлгаузин екеуінің арасындағы күн санап жіңішкеріп бара жатқан достықтың түпкі орайын басқаша түсінетін: ол бір тілі, діні басқа кісілердің қиын кезде іштей табысқан көңілі болатын.

Есбол қария соны байқап:

— Жә, балам, — деп қайта сөйледі, — досың болар, болмас, ал, бірақ; жолдас тапқаның жақсы. Сырт жерде жігіт жолдасымен сыйлы.

Еламан атасын құптап басын изеді.

— Мұнда келіп жұмыс істеп жатыр екенсің, жолдасыңның дені орыс екен. Сырын білмейтін халқым. Тек ертеректе көп білетін бір ғұлама кісінің: «Өнерді орыстан үйрен» — деген сөзі құлағымда қалып еді. Жас та болсаң өмірдің ойы мен қырын көрдің. Сен татпаған зәр қалды ма?! — деп қария кеудесін кере күрсініп алды да: — Біз білмейтін жаңа бір жолға түсіпсің. Замана жолы ғой! Теңіз кешіп, тор сүйреткеннен жаман болмас. Қай заманда да өнерлі озған. Тәңірім алдыңнан жарылқасын! Бізге қарайлаймын деп, бұта түбіне аяғынан оралған торғайдай боп жүрмегейсің. Елге иек сүйегесін, шүкір, біз де жаман емеспіз. Азын-аулақ мал-тегене бар, — деп жақсылық пен жамандықты жер түбінен ойлайтын ақылгөй қария Еламанның қол-аяғынан тұсауды алып кетті.

* * *

Есбол атасы кеткелі Еламан өзінің жалғыздығын анық сезді. Ешқайда бармады. Ешкіммен кездеспеді. Жұмыстан шықса, үйге келеді. Үйде де тіл тауып шүйіркелесетін кісі жоқ. Маша кешке қарай Селивановпен қыдырып кетеді. Мюлгаузин үйде аз болады. Ал кемпір шіркеуге барғанда болмаса, қалған уақыттың бәрінде де үйде. Оқтаудай тіп-тік денесін қара киімге малындырып, үй ішінде үн-түнсіз, аяғын дыбыс шығармай, мысықша басып келе жатқанда Еламан әрқашан бой тасалап тығыла қалғысы келетін. Кісіге назар аударып қарамаса да, бет алабы құдды табытта көзі ашық жатқан өліктей, адам жаны түршіккендей ызғар шашатын.

Еламан атасы кеткесін кішкентай қаланың бірыңғай қазақтар тұратын шет жағынан үй іздеді, бірақ бәрі де балалы-шағалы, бір бөлме, мықтағанда екі бөлмеде тығылысып отырады екен.

Салы судан шығып шаршаған Еламан үйге келсе, есік алдында Мюлгаузин тұр. Шамасы, бұнымен сөйлескісі кеп сыртта тосын тұрған сияқты.

— Слушай, қайда жүресің? Неге көрінбей кеттің? — деді Мюлгаузин.

Еламан күлді.

— Неге күлесің?

— Үйде тұрмайтын мен емес, өзіңсің ғой.

— Жұмысың қалай?

— Қалай дейтіні жоқ... Екі қолға-бір жұмыс.

— Сөзінің сиқын. Вот что, дорогой, қаласаң, ертеңнен бастап қасыма алуға болады.

— Рахмет. Осы жұмысым өзіме ұнайды.

— Ознобинді қимай тұрсың ғой. Это твое дело. Маған сенің Ознобинің де, Селивановың да ұнамайды.

— Білем.

— Митингінің уақыты өтті. Жер-жердің бәрі көтеріліп жатыр. Қазір халықты қаруландырып, күреске шығатын кез!

Еламан қарт жұмысшыны қолдап, қарсы дау айтқысы келсе де, орысшасы кемтарлық етті ме, әлде ыңғайлы сөз аузына түспеді ме, көзін жерден көтермей тұнжырап тұрған-ды.

Мюлгаузин:

— Үй іздеп жүрген көрінесің ғой? — деді.

Еламан үндемеді.

— Біздің үй тарлық етіп жүр ме? — деді Мюлгаузин.

Еламан бұған да үндемеді. Тек өзінен көз алмай, қадала қарап тұрған Мюлгаузинге білдірмей ішінен үнсіз мырс етті.

— Не дури, үй жетеді, — деді де, ол ішке кіріп кетті.

Еламан үйге кіргісі келмеді. Атасы кеткелі онсыз да үйге сыймай жүр. Елден келген кісілерді іздесе, бұл, әдетте, Теміркенің көк дүкеніне баратын. Онда Тәңірберген жатыр деп есіткесін бетінен басты. Үй іздегісі келді. Күннің кешкіріп қалғанына қарамастан ол тағы да көл жақ шетте тұратын қазақтардың біраз үйін жағалап шықты. Сүйткенше күн батты. Қас қарайды. Сол күні айсыз түн, әсіресе, тастай қараңғы болған-ды. Кешенің екі бетінде жапырайған аласа үйлерді бұл түн түгіл, күндіз де бірінен-бірін айыра алмайтын. Мына көз байлаған қараңғыда балшықтан соққан, бірін ақтаса көпшілігі ақталмаған, өңшең жер тістеген аласа үйлердің нобайын қараңғыда әзер-әзер көріп келе жатқан-ды. Сондай үйдің біріне тақап келе бергенде кісі бойы дуалдың ар жағынан қора толы көп адамның абыр-дабыры шықты. Еламан қалт етіп тұра қалды да, қайта жүрді. Әлгі абыр-дабырдың арасынан сыңсып жылаған әлдебір жас дауыс шығып еді, оған біреулер басу айтып: «Қой, қарағым! Молда Құран оқысын», — деп жұбатпақ болды.

Еламан қаралы үйдің тұсынан тезірек басып, жылдамдап ұзап барады. «Кім екен?» — деп ойлады. Кәрі ме, қыршын жас па? Сыңсыған жас дауыс соның келіншегі болмаса не қылсын? Жаңағы абыр-сабыр қазір сап боп тыйылып, үйдегілер де, қорадағылар да басы салбырап, мүлгіп қалған осынау тым-тырыста сонау төр жақтан Құран оқыған ақ сәлделі молланың мақамы шықты. Олар ауыз ашса: «Адамның басы-Алланың добы», — деп жұбатады. Еламан осыған түсінбейді. Түсінгісі келмейді. Кешкісін жұмыстан қайтқанда ол күнде-күнде Ознобиннің үйінің жанынан өтетін. Бұл жұмыстан қайтқан кешкі салқында балалар допты қуалап, аяғы іліккені әрі-бері теуіп улап-шулап жатады. Жә, олар... Олар ғой-балалар. Мынау-Алла! Жаратушы Иә. Сонда о да көңіл көтеретін ермек іздегенде адам басын аяғымен тепкілеп, олай-бұлай қуалай ма? Сонан ләззат ала ма? Бұл не сандырақ?

Еламан көше ортасында сілейіп тұрғанын өзі де сезген жоқ. Қараңғы көше кенет допқа... жо-жоқ, басқа... адамның басына толып кетті. Сабағынан үзілген қарбыздай, қараңғы көшеде домалап бара жатқан өңкей бас... адамның бастары. Анау Кәленнің, Мөңкенің, Райдың басы. Ал мынау бұның өзінің, Ақбаланың... Еламан көзін баса қалғысы келді. Ол енді ешкімді, ештеңені көргісі келмеді. Ешкімді, ештеңені ойлағысы келмеді. Үйге тезірек жетіп, көрпе астына кіріп, басын тас қып бүркеп ешкімді де, ештеңені де ойламай тезірек ұйықтап, бәрін басынан шығарып, бәрін, бәрін ақи-тақи ұмытқысы келді. Ойы осыған бекігенде, кенет есіне атасы түсіп: «Қалай жетті екен?» — деп ойлады. Сосын: «Жолда қиындық көрмеді ме екен?» — деп ойлауы мұң екен, ол енді өзінен-өзі мазасызданып, басына қайдағы-жайдағы келіп: « Апыр-ай, сонша жерден іздеп келген атасына дұрыстап не қонақасы бере алмады, не жер түбінен келген кәрі кісіні күтіп, жағдайын жасай алмады. Ішіне реніштің үлкені де, кішісі де сыятын қария сыртына шығарып айтпаса да, бірақ тап жүрерде түйесін есік алдына шөгеріп қойып, Ақбаланы есіне алғаны не? Айтса да, аяқ астында қалған адамгершілікті тірілтпек боп арыдан толғағаны тегін бе? Сонда ол Ақбала мен бұның арасындағы жағдайды білмесе екен-ау? Жоқ, білді. Біле тұра адамгершілікті алға салды. Шынына келгенде, апыр-ау, сол адамгершілігі құрғырдың ар жағында адалдық деген пәле тұрған жоқ па? Оны да білмеді дейсің бе? Жоқ, білді. Білді! Білгенде қандай білді?! Ендеше, адалдықты төркі етіп, арды аяққа басқан дозақылықты да біле тұра бұған неге, неліктен адамдың, адамгершілікті алдына тартып, бетіне басатын не жөні бар? Жоқ, ата, сөзіңді де, өзіңді де сыйлаймын, бірақ осы тұста келіспеймін. Қалған көңіл-шыққан жан. Өз қолымен тұншықтырып өлтірдім, оны енді қайта тірілту... Жоқ, ата, ата-еке, ол қолымнан келмейді.

* * *

Көктем күні кешке тақағанда ақырап гудок айқайлады. «Сауыны болған қара нар боздады», — деп Еламан бұны ішінен әзілге айналдыратын-ды. Жұмыс аяқталысымен үйлері бір жақта тұратын кісілер өздерінің күндегі әдетімен бүгін де ыңғайласып топ-топ боп әңгімелесіп кетіп бара жатты. Бір-екі жұмысшы Еламанға бұрылып кеп «бірге қайтайық», — деп еді, Еламан оларға «кете беріңдер», — деді де, көзінің қиығын Мюлгаузиннен айырмай бағып тұр. Мюлгаузин өзіне қарайлап тұрған Еламанды байқаса да, оған назар аударған жоқ; ол күні бойы ескі паровоздың астына кіріп, сыз жерде шалқасынан жатып жұмыс істеген-ді. Үсті-басы, беті-аузы май-май боп, күлді-күйелеш паровоздың астынан шықты.

— Қайтпаймыз ба? — деді Еламан қасына келіп.

— Что-о?

— Бірге қайтайық. Сені күтіп тұрмын.

— Кете бер!

— Сен ше?

Мюлгаузин үндемеді. Май-май киімдерін шешіп, үстіне майканың сыртынан өзінің таза киімдерін киді. Еламан өзіне көптен бері осы жігіттің қабағы ашылмай, қыңырайып тоң-торыс жүрген салқындығын білсе де, осы жолы араларындағы түсініспестікті жуып-шайғысы келді де, күліп құшақтамақ боп еді, Мюлгаузин:

— Уйди! — деп қолын қағып жіберді де, басы қайқайып жөніне тарта берді. Тағы да атасы есіне түсті: шамасы, сірә, терезесі тең дос табыла бермейтіні рас шығар. Бірі артық, бірі аз-кем кемдеу болса да, олардың достығы, тегі, ақсақ кісінің аяғы тақылеттес, сау аяқтан ақсақ аяқ неғұрлым қысқа болса, соғұрлым кеміс аяққа салмақ көбірек түсіп, қаттырақ аңсайтын болар-ау. Міне, бұлардың да достығы сылти бастады. Досы соны бұған тағы да аңғартып, қыңырайып тартып барады. Сен, кәне, кеміс аяқтың қызметін атқарасың ба? Соған келісесің бе?

Еламан басын шайқады. Кездемесін бұлдаған Темірке сияқты достығын бұлдаса, амал қанша, ендігі жерде жалғыз жүріп жол табар.

Еламан «ертең, күні ертең басқа үйге шығам», — деп ширығып келе жатқан-ды. Көк дүкенге деңгейлесе бергенде осылай бетпе-бет қарсы кеп қалған әйелге көзі түсті де... түсі бұзылып кетті. Тәуекелі жетпегендей, тоқтай қалды да, қайта жүрді. Өрге қарсы жүргендей, дем арасында тынысы ауырлап, ентіккендей боп, арбалған көзін әйелден айыра алмады. Әйел де әлдебір көлденең көзді сезгендей, назарын тіктей берді де, төбеге ұрғандай тоқтай қалды. Екі беті өрт шарпығандай дуылдап тұрып бұған бір сәт, бір ғана сәт жасқанбай тура қарады. Шамасы соған жетті. Еламан оны жылап жіберетіндей керіп, бір аттап ілгері ұмтылып:

— Ақбала... — деді. Деуін десе де аянышты дауыс ар жағынан әдеттегіден гөрі ышқынып шыққанын ол кейін сезді. Соған өкініп еді. Иә, сол пәле болды. Ақбала бір сәтте бетінен қаны қашып, қатыгез әкенің Құдай болмаса, адам баласы аяғанда намысына, шамына тиетін әнебір ызақор ажарын тауып, бұ да сәтте ширығып ала қойды да, тілдесуге келтірмей жөнеле берді.

Еламан бөгемек болғандай, ілесіп ұмтыла түсті де, тоқтады. Аузындағы сөзді айта алмай, шала ашылған ернін жия алмай тұр: «Қайырылмас па екен?» — деп ойлады. Ақбаланы осы қалада тұратын тұрмысы нашар, мүсәпірлеу біреуге күйеуге шығыпты деп есіткен-ді. Өңінің жүдеулігі болмаса, бұрынғысынан өзгермепті. Үстіндегі киімі де өзгермеген. Баяғы қос етек көйлек. Сол баяғы қынама бел көк масаты қамзол. Тіпті арқасына сұлап түскен қос бұрымға дейін бәрі, бәрі түк өзгермеген. Әне, көзден алыстап ұзап барады. Тек... құяқ болған адамдай, неге, неліктен қолы да, иығының басы да қозғалмай, секиіп сіресіп қалған? Неге бұлай? Әлде әйел намысы буып, жаны ышқынып бара жатпаса не қылсын? Шынында, солай болар-ау? Мына адыра қалғыр өмірдің тепкісіне ұшырап, қорлық пен зорлықты көрсе де, кісі алдында кішіреймей, тәкаппар басын шамадан тыс тік ұстап шалқақтап бара жатқаны тегін бе? Осы бара жатқанда әлдекімге оның өзі қыр көрсетіп: «Мен әлі де бұрынғы Ақбаламын», — деген ерлік емес пе? «Жоқ, ол енді қайырылмайды», — деді Еламан.

* * *

Ақбала шынында да қайырылмады. «Жақсы істедім, — деді былай шыққасын өзіне-өзі ішінен,-жақсы істедім. Біздің арамызда түк те қалған жоқ. Бәрі біткен. Өлген». Ызалы, долы жас тамағына тіреліп, тынысы тарылып барады. Қашан бір көшені айналғанша демін алмады. Сүрінді ме, қайтті, тілерсегі дірілдеп құлап қала жаздады.

Қарсы кеп қалған кісілер бұрылып қарап, қайсыбіреулер таңданып тұрады да өтіп кетеді. Жаңа, онымен кездесердің алдында көк дүкеннен сатып алған шамның мұржасы қолында келе жатқан-ды. Оны көргенде тоқ ұрғандай, тұла бойы дір етіп, қолын ықтиярдан тыс қатты сығып жібергенде шыны шөлмек сынып кеткен-ді. Оны бірақ сезген жоқ. Тас қып түйіп алған саусақтар арасынан қан сорғалап тамып келеді.

Ақбала үйге қалай жеткенін білмеді. Алдынан жүгіріп шыққан балалар шошып, естиярлау екеуі кейін шегініп кетті. Тек есін білмейтін күрбелдеуі жүгіріп кеп «апалап» Ақбаланың етегіне жармасты. Онсыз да кімге ұрынарын білмей, долылық буып тұрған әйел кішкентай баланы қағып жібергісі келді де, өзін ұстап қалды. «Апалап» аяғына оралып жатқан балаға еңкейіп, жерден көтеріп алды. Алуын алса да, бірақ оны қайтерін білмей, үй ортасында ақырып тұрып қалды. Сосын қараптан-қарап сүлдері құрып, қол созымдай жердегі төсекке жете алмай, тұрған жеріне отыра кетті. «Өзі кінәлі. Бәрі өзінен. Менің де, өзінің де, баламыздың... сорлы жетімектің осы күйге ұшырағаны... бәрі, бәрі сонан! Өзінен! Өзінен!..» Құдды біреу онан кінәлі кім деп, ақ-қарасын ашып беруін сұрап жатқандай. «Сен, сен кінәлісің! Сен... Се-н-н!» Әлгінде шыны тілген қолдан қан көп аққан-ды. Сол енді сонау саусақ, қара тырнақтан бастап білегі, қолы, бүкіл иығын көтертпей шымырлап ұйып, әрі-берідесін тіпті шыдатпай, солқылдатып әкетіп бара жатқанын да елең етпей, қайта-қайта бұрынғы күйеуіне шүйлігіп: «Мұзға шықпа деп қанша жалындым, — деді ішінен,-дауыл боларын білдің. Білдің! Біле тұра айтқанды тыңдамадың. Қашанғы қыңырлығыңа бастың. Мұзға шықтың. Орысты өлтірдің. Мені аясаң, дүниеге келгелі тұрған баланың келешегін ойласаң, орысты өлтірер ме едің?.. Сен!.. Сен кінәлісің. Кінәлісің. Кінәлісің».

Ақбала құп-қу. Қаны қашқан боп-боз ерін дірілдеп, өксік қысқан көкірек көтеріліп-басылып, көзінде мөлтілдеген толы жас мөлт-мөлт омырауына тамды. Ақбала жасын сүрткелі қолын көтере берген-ді. Ертеден бері үрпиіп, бұрышта тығылып тұрған естияр екі бала:

— Апа!.. Әй-әй апа, қан! Қан, — деп жүгіріп кеп, екеуі екі жақтан шырқырап қоя берді.

Ақбала қанды енді көрді.

— Ух, құрысыншы. Итшілік өмір ғой, — деп енжар қимылмен астындағы алашаның шетін қайырып, әйнек тілген алақанын топыраққа басты да, қолымен жер тіреп отырып қалды. Әлі де ештеңе сезіп отырған жоқ. Қара көлеңкелене бастаған үйде әлгі жетім балалардың бұнан көз алмай үрпиісіп тұрғанын да байқамады.

— Жа-й... Жай отырсың ба? — деді, жақындауға бата алмай, сырт жағында тұрған біреу.

Ақбала ұзын сарының үйде бар-жоғын да байқамапты. Ақбала түрегелді. Шам жақты. Мұржасыз шамның білтесін көтеріп жатып, әлдеқалай үстіне көзі түсіп еді; ақ бәтес көйлектің етегіне жұққан сәл ғана болмашы дақты көріп, бұны бұрын неғып байқамағанына қынжылды.

Ақбала үй ішінің оны-пұны шаруасын істеп, сосын күні бойы аш отырған балаларға ас даярлады. Соның бәрінде де Әнуар қалталақтап соңынан қалмай жүр. Ақбала жүрсе жүріп, тұрса о да тоқтап, көзін жерден көтермей солбырайып тұрады. Ақбала алғашқыда көңіл бөле қоймап еді; кейін ызасына тиді.

— Не керек?

— Маған... Ма-ған баа?

— Иә, саған?

— Жай... Тек... тек... Ренжітсем, ке-кешір... — «Мына сорлыға не болған. Есі дұрыс па?»

— Ақбала... кешір...

— Кешір?

— Иә, кешір...

— Нені кешіруім керек?

— Өзің білесің ғой, он шақты күннен бері ауырып, үйдің берекетін кетіріп алдым...

— Оның несі айып, кім ауырмайды...

— Жоқ, былай... Неғып дегенім ғой... Бүгін тәуірмін. Құдай қаласа ертең жұмысқа шығам.

— Ерте тұрып кеткен жоқсың ба?

— Жоқ, қазір тәуірмін. Менің айта... айтайын дегенім...

— Иә?

— Тек ренжіме...

— Айта бер!

— Мына балаларға ана бол. Ендігі жерде екі жарты... — Ақбала көзін төмен сап, үнсіз тыңдап тұрған-ды. Әнуар сөзін аяқтағанда өзінің осы халін мысқылдағандай жабырқау жүзіне күлкі білінді. Бұл үйде қазір... тап осы қазір кету керегін, өйтпеген күнде мына сүмелек сарының тілегін қабыл алмай болмайтынын білді. Онсыз да қала ішінде өсек көбейіп, кейбір қылжақтар «некесі қиылмады демесең, түнемелікке қарай төсектері қосылып кетеді екен», — деп жүр.

— Мені қайтесің. Басың жас, балаларыңа-ана, өзіңе-жар бол атын жөні түзу әйел табарсың. Қыздай қосылған күйеуіне опа бермеген жан саған не опа беретін еді?.. Қош бол, Әнуар.

— Жо-жо-қ... не дегенің... жібермеймін...

Ақбала киім-кешегін жиыстырып алды да, көздері жәудіреп тұрған үш балаға бұрылды.

— Ал, айналайындар, сау болыңдар... — деп, бұйығы балаларды бауырына тартып бетінен сүймек боп еңкейгенде, көзі олардың көзіне түсіп еді; естияр екі баланың иегі кемсеңдеп, өкіріп жылап жіберуге аз-ақ тұр екен. Ақбала олардың көзінен мөлтілдеген жасты көргенде ғана осы сәттегі өзінің қатал ойынан шошып кетті. Қолындағы түйіншекті лақтырып жіберді де, жалма-жан тізерлеп отыра қап, бауырына тығылған жетім балалардың бәрін қаусырып құшақтай алды.

— Aнa... ана, кетпеші.

— Кетпеймін... Айна-ла-йын... Ендігі жерде не көрсем де сендермен бірдей көрем.

* * *

Әнуар жұмыстан бүгін күндегіден ерте қайтты. Қабағы түсіп кеткен. Осы келе жатқанда ол қаланың қапырық ауасын, қолқа атқан күйген кесек иісін сезген жоқ. Теміркенің көк дүкенін айнала бергенде, ар жағынан арбаның доңғалағындай, басы-аяғы домаланған біреу шыға келді. Әнуар әдепкіде мынаның кісі екенін, әлде шыныменен арбаның доңғалағы екенін айыра алмай, көзін уқалап жіберді. «Бұл пәлеге қайдан кездестім?.. Апыр-ай! Апыр-ай, қарызын сұрамаса не қылсын», — деді Әнуар бұның қарасын көргеннен қипақтап.

Бұ да осы қаланың Теміркеден кейінгі бай кісісі. Бұның да қалада дүкені бар. Және Қазалы, Қамбаштың балығын ешкіммен бөліспей, бір қолдан сатып алып, вагон-вагонымен Орынбор, Орскіге жөнелтіп жатады.

— Ә, Әнуар әфанда, — деді татар байы. Әнуар көзін көтермей, қолымен құйрығын сипалақ қипақтап тұр.

— Көрінбей кеттің ғой? Қалайсың? Байыдың ба?

Біз... Бізге ондай қайда?

— Түсің қандай боп-боз. Ии, сорлы балақай, ауырып тұрсың әлі. Үйіңе бар. Жат. Хе-хе... Сенің қатының бик, бик матур, вит.

— Жо... жоқ, ол... ол менікі емес.

— Син еще қусың. Жасырасың. Иари... Иари. Матур қатыныңа сәлем айт!

Сүйдеп тағы да күлді де, қоштасар жерде түсін суытып «қарызыңды қайтар, сен созып барасың. Ул инди ярами. Ярами», — деді де, құдды біреу ылдиға қарай итеріп, домалатып жіберген дәл бір арбаның доңғалағындай домалап ала жөнелді.

Әкесін көргенде үш бала бәрі бірдей орындарынан ұшып тұрды. Әнуар сыртқа шыға қашқысы келгендей, есіктен аттай бере қалт етіп тұра қалды. Құдды кінәлі кісідей, жас балалардың жәудіреген көзіне тура қарай алмай, сырт айналып кетті. Ақбала оның жұмысқа бара сала ізінше тез қайтып келгеніне таң қалды. Бірақ үндемеді. Әнуар да аузын ашпады.

Бұл үй бүгін де қазан көтермеді. Бір жан жақ ашпады. Күннің қызылы сөнер-сөнбестен үн-түнсіз әркім отырған жеріне қисая кеткен-ді. Ертеңіне балалар ерте оянып, қышқылдапас сұрай бергесін, Ақбала төсектен басын көтерді. Үш баланың ар жағында бетін іргеге беріп бүктетіліп жатқан ұзын сарының жұмысқа баратын уақыты болса да, төсектен тұрмай жатқанын көріп:

— Тұрмайсың ба? — деп еді, Әнуар басын көтерді:

— Тұрайын ба? Тұр десең, жарайт, жарайт, тұ-рай-ын.

— Өзің біл. Мен тек жұмысқа баратын уақыт болғасын айтып жатырмын.

— Жұмыс... Қап, кеше айтуым керек еді.

— Нені?..

— Аузым бармады. Сені... балаларды аядым. — «Мына сорлы не деп тұр?» Ақбала түкке түсінбесе де, бірақ бұның ар жағында қандай да айтуға аузы бармай тұрған әлдене барын байқап, іші мұздап кетті:

— Жұмыстан қуғаннан сау ма?

— Жо... жоқ. Жұмыстан қуған жоқ.

— Сонда не?

— Не-е... не дегенде... Анада ауырдым ғой. Сонда... орныма адам алып қойыпты.

Ақбала сыртқа шықты. Неге шыққанын білмеді. Шыққаннан кейін де қайда барарын, барғанда не істеп, не қоярын білмей, басы зеңіп тұрды да, беті ауған жаққа аяғы алып келе жатқан-ды. Қайда бара жатқанын білмеді. Қанша жүргенін де білген жоқ-ты. Кенет даланы басына көтерген абыр-дабыр, азан-қазаннан онсыз да қатты шуылдап келе жатқан құлағын баса жаздап, қалт етіп тұра қалды. Назарын тіктеп көз салса сапырылысқан ығы-жығы халық. Солардың арасынан аттылы-түйелі ел қазақтары да көрінді. Түсін шырамытқан бірлі-жарым болмаса жыға танитын ешкім кездеспеді. Қақтығысқан, соқтығысқан халықтың арасында біраз жүргесін басы айналды ма, миы мөңгірді ме, үйге қайтқысы келді. Қалаға жақын-жуықтағы ауылдардан меске шайқалып келген қымыздың, шұбаттың иісі, майға пісірген, тандырға пісірген ыссы нан иісі, сары шілденің бір сәт толастамай, осыдан күні бойы ұйытқып соғатын да тұратын аптап желі, жаңағы тағамдардың иісі жан-жағынан үзбей келіп, басы айналды ма, тас төбеге келген өрттей ыстық тапжылмай шақырайып тұрып алды ма, тағы да бір-екі рет тәлтіректеп кетті. Сапырылысқан мың сан аяқтан ұшқан шаң да бұрқылдап, сары табан болған базар түс ауа тіпті қыж-қыж қайнап қапырық боп барады. Кешеден бері нәр татпағанына қарамастан Ақбаланы қазір көбіне-көп шөл қинады.

Күн кешке тақады. Құжынаған көп халықтың шет жағы сөгілгені болмаса, алармандар, сатармандар әлі көп. Қазір ақшасыз шерменделер кетіп, бірыңғай қалталылар мен жалақтаған жалдаптар сақадай екшеліп шыққан. Сауда-саттық та жанданып, базардағы халық та бір түрлі құйқылжып, жаны дызығып әрлі-берлі жосып кетті.

Ақбала кеткісі келді. Қолына ештеңе түсіре алмасына көзі әбден жетсе де, базардан әлденеше рет кеткісі, шыға қашқысы келсе де, бірақ соның бәрінде де әлденеге жіпсіз байланып қала берді. Сүйтіп жүріп бір кезде базардың ық жағына шығып кетті ме, тағы да ыстық нан мен жаймада тұрған неше түрлі тәтті тағам иісі аңқып қоя берді. Тағам иістері оған тағы да үйде қалған аш балаларды есіне салды. Басы айналғасын көзін жұмып, басын ұстап тұра қалды. Көзін ашуға қорықты. Көзін ашса тағы да жаймадағы әлгі тағамдарды көріп, тағы да зығыры қайнарын білді. Қолға түспейтін тірі күйіктерді көргісі келмеді де, қақтыққан-соқтыққандардың арасында көзін жерден көтермей, аяғын ілбіп басып келе жатқан-ды. Кенет төбеге ұрғандай тұра қалды; «О, Тәңірім...» — деп, дәл бір аруаққа сиынғандай түсі қаша күбірлеп, қуанғаны, әлде қорыққаны белгісіз, көзі түскен нәрсенің алдында тұла бойы түгел дірілдеп кетті; сәл кідірсе басқа біреу көріп қалатындай, май топырақ арасынан шеті шығып жатқан он теңгені табанымен баса қалды; тап бір тышқан інін табанымен басқан пілдей, тырп етпей тұр; көзінің қиығымен жан-жағына абайлап қарап еді, ешкімнің ешкімде шаруасы жоқ, баяғыдай ет сатқан, айран сатқан, нан сатқан жаймаларда үйме-жүйме, ығы-жығы, опыр-топыр халық. Сол баяғы абыр-сабыр, ынжық арасында қақырайған картузды бір шекесіне қисайта киген мұртты полисей қамшы ұстаған қолымен бүйірін таянып алыпты. Бұнымен оның да ісі жоқ. Қайта ар жағындағы опыр-топырға одырая қарап, ата қаздай қоқиланып тұр екен. Ептеп жүрегі орнына түскен Ақбала: «Иә, Құдай, Өзің жар бол! Өзің қолда! Қолдай көр!» — деп тілі жеткенше Тәңірге жалбарынды.

Кенет бір суық ой жүрегіне шауып, мына ығы-жығы халықтың, жаңағы мұртты полисейдің өп-өтірік түк білмегенсіп теріс қарап тұрғаны тегін емес сияқтанды. Бұны сынау үшін әдейі істеп тұрмаса не қылсын?

Базардан шыға қашқысы келсе де, тек сол арада үйде қалған балалар есіне түсіп, өзін әзер тоқтатты. Сол кезде нан сатып жүрген бір кемпір анадайдан қолындағы ыстық шелпекті жер-көкке сыйғызбай мақтап, жарияға жар салып, тұп-тура бұған ойыстап келе жатты:

— Жаңа піскен нан. Өзі арзан. Он теңге!

Ақбала дір етті; көзін жаңағы нан сатушы кемпірден айырмады. «Осы кемпірдің он теңгесі емес пе екен?» Құдай оңдаған да, кемпір көпшіліктің арасына кіріп, өзі көзден, даусы құлақтан үзіліп көрінбей кетті. Ақбала он теңгені алайын деп екі рет оқталды. Екеуінде де табанын шоқ басқандай күйдіріп бара жатқан әлгі он теңгеге қолын созып апара береді де, тартып алды. Сосын ол: «Қорқатын түгі жоқ, — деді өзін қайрап.-Қолынан түсіп кеткен ақшасын кім алмайды». Мен де еңкейіп...

Арт жақтан келген біреу оның ақшаға созған қолынан ұстай алды. Ақбала селк етіп, шыңғырып жібере жаздады.

— Екіқабат емес пе едің? — деді арбаның доңғалағындай домаланған семіз татар.

— Жо... жооо...

— Онда оқасы жоқ. Әйтпесе, бала тастайтын едің. — Ақбала түсінбеді. Тек оның астарлап сөйлегенінен қорқып, Тәңіріге қайта жалбарынып: «Өзің қолда! Қолдай көр!» — деді ішінен. Татар кете қоймады. Үй ішін Орынборда қалдырып, қара басы бұнда сыбай-салтаң тұрғандықтан әйел затына, әсіресе, бетінің ажары бар жас әйелге көзі түссе құдды қызыл көрген күшігендей шұрқырап түсе қалатын-ды.

— Әнуар әфенде қайда?

— Үйде.

— Базарға бір өзің келдің бе? — Ақбала басын изеді.

— Көрдің бе, халық қандай көп?! Бұлардың көбі сенделіп босқа жүреді. Зато, бұл базар!.. Базарға ақшалы да киле, ақшасыз да килә. Өзі ештеңе алмаса да, өзгелердің алғанын көруге килә көбі. Қай заттың қарны қанша екенін білуге, кімнің қалай саудаласқанын көруге келетін бездельниктер де бар. Бұл базарда... — деп, қолымен қалтасын баса қалды. Ақбаланың жаны зәр түбіне кетті. Саудагер татар келесі сөзінде: «Бұ базарға біреу-міреуден түсіп қалған нәрсені қағып әкету үшін жүргендер де бар», — деп айтатындай, қуысты келіншек қысыла бастады. Оның аузынан осы сөз шықса болды, табанымен басып тұрған он теңгені тастай сап үйге зытқысы кеп тұрған-ды. Саудагер татар сөзін тыңдап тұрған біреу бардай, жан-жағына сақтана қарап алды да, Ақбалаға еңкейіп:

— Базарда қалтаман жуликтер де бар. Аларқы қой... қой!..-деп, қолын сілкілеп жөнеле берді.

Ақбала демін бір алды. Сол күні өзінің есі шығып, сонша қорыққанына кейін оның өзі де күлген еді.

* * *

Ақбала шошып оянды. Біреу сыртта есікті дүрсілдетіп қағып тұр екен. Жалғыз терезеге киім тұтқан үй тастай қараңғы. Ұйқылы көзі ештеңе көрмесе де, қасында жатқан үш баланың арғы жағында жатқан еркек есіне түсті:

— Әнуар... тұр! Тұр!

— А-а?

— Тұр, біреу есікті қағып тұр.

— Кім?

— Білмеймін.

— Әй, кімсің?

Есікті қайта қақты; бұл жолы және жаман есікті сындырып жіберетіндей, үсті-үстіне дүрсілдете бастады.

— Аш!.. Аш!..

Ақбала тез тұрып шам жақты. Әнуар қалталақтап есікке барды. Өлі де болса, ол «ашайын ба, жоқ па?» деген үрейлі сұрақпен Ақбалаға қарады.

— Аш! — деді Ақбала.

— Ұры емес пе?

— Құдай шебер-ай, ұры сенің неңді алады?

Әнуар есікті жарым-жартылап аша түсті де, дереу жаба қойды.

— Ойбай, құрыдық... Ұ-ры...

Ақбала ұзын сарыны иығының басымен итеріп жіберді де, жаңағы есік саңылауынан сырттағы кісіні шала-пұла көргенде шам ұстаған қолы қалтырап кеткен-ді. «Құдай-ау, өңім бе?» Өңің дегендей, бейтаныс кісі есікті қайта қақты. Ақбала қатты ұйқыдан оянғандай, жуық арада өзіне келе алмай, қасында қаралай қалтырап дір-дір етіп тұрған ұзын сарыны әлі де болса ары ысырып итеріп жіберді де, жалма-жан есікті ашып, сыртта тұрған кісіні ішке кіргізіп алды. Осы кезде сыртта айқай-сүрең ұлғайып, бірнеше кісі үй іргесін дүсірлетіп жүгіріп өтті. Ақбала бар жайды енді ұққандай. Жүгіріп барып сәулесі сығыраңдаған соқыр шамды сөндіріп, есікті ішінен бекітіп алды. Еламан шалқалап, артына қарай шегіне бере есіктің жақтауына арқасын сүйеп тұрып қалды. Ал Ақбала өз қолымен ішке кіргізіп алған кісіге назар аударып қараған да жоқ.

* * *

Көшеде кісі аяғы басылса да, бүл үйде әлі бір жан қыбыр етпеді. Керек десе шам жақпады. Еламан, Ақбала екеуі екі жерде тұр. Ақбала тым-тырыс үйде қаттырақ дем алуға да қорықты. Қозғалайын десе құлап қалатындай сезді. Өңі, әлде түсі екенін де біліп тұрған жоқ.

Бір кезде үйде өзінен басқа әйелдің жоғы есіне түсті де, үнсіз қозғалып төсек қамдады. Қараңғыда жолда тұрған шелекті қағып кетті. Бос шелек даңғыр еткенде, үшеуі де дір етті. Ақбала сәл бөгеліп, шелекті жолдан былай алып қойды. Еламан мен Әнуарға төсекті бірге салып, өзі балалардың қасына қисайды. «Жұрттың айтып жүргені бекер болғаны ма?» — деді Еламан ішінен. Қалай болғанда да Ақбаланың мына сүмелек сарымен бірге жатпағанына дән ырза. Көріп тұр, үй иесі қой аузынан шөп алмайтын момын. Сонан келе, адал асты арамдап кеткендей, салған жерден осы сүмелек сарыны суданы сүймей, өз денесіне оның бір жері тиіп кетсе де мұз қарып алғандай түршігіп қап жатқан-ды. Үй іргесінен біреулер жүгіріп өтті. «Мені іздеп жүрген біреу-міреу ме екен? Мюлгаузин қайда екен? Қалайда әлгі қысылтаяңда қуғыншылардың бетін олардан аударып, өзімнің соңыма салып әкеткенім дұрыс болды».

Еламан көзінен ұйқы қашып, әлі де болса ойы онға шауып жатыр. «Бізді қалай біліп қалды?» — деген ой басынан кетпеді? Ә дегенде бәрі ойдағыдай басталып еді. Қала шырт ұйқыда. Тек бұлар қараңғыны жамылып темір жолға жақындай бергенде станса жақтан паровоз айқайлады. Тосын шыққан ащы дауыстан дір етті. Қасында өзімен бірге келе жатқан Мюлгаузиннен көз жазбай, шалғайласып келеді. Көптен бері бұған көңілі салқындап жүргенде, осы істің тұсында аяқ астынан бұған қалай сенім білдіріп қасына алғанына қайран.

Темір жолды кесіп өткесін, таса-тасаны бетке ұстап бұқпақтап кеп оқшау тұрған тас үйдің іргесіне жата-жата қалды. Тас үйдің алдындағы жалғыз фонар жел астында ақырын шайқалады. Қараңғыда бауырына түскен сәуле де дір-дір етіп, шаммен қоса шайқалып тұр. «Күзетші қайда?» — деп ойлағанша болмай, бұлар көз тіккен жақтан біреу шам сәулесіне жақындап келе жатты.-Маған ұлықсат етші! — деді Еламан. Мюлгаузин түрік майданында талай-талай жау шебіне өтіп тіл әкелген-ді. Осы жолы да сол машықпен қара кездікті бел ортасынан тістеді де, жер бауырлап еңбектей жөнелді. Қапелімде қараңғыға сіңіп, бұлар оның қарасынан көз жазып қалып еді; сүйтсе ол күзетшіге жақындап барып, бір бұтаны қалқалап бетке ұстап бұғып жата қапты. Есіл-дерті күзетшіде боп, онан көз айырмай аңдысып жатып консервіден босаған қалбырды байқамапты. Күзетші қолынан түсіп кеткен әлдебірдеңеге еңкейіп ала бергенде, бұл бұғып жатқан жерден атып тұрған екен, әлгі қаңылтыр қалбырды аяғы қағып даңғыр етіпті. Солдаттар оянып, мылтық атылыпты. Оқтар қараңғы түнді түйреп зу-зу. Қашқандар мен қуғандардың аяғының дүрсілі. Айқай-сүрең. Тарс-тарс атыс.

Мюлгаузиннің соңынан тұра жүгірген Еламан көз байлаған тастай қараңғыда күзетші солдаттың өлігіне сүрініп құлай жаздап, жер таяна бергенде қолына бесатар іліккен еді...

Тағы біреулер терезенің алдынан жүгіріп өтті. Көңілге болмаса бір-екі кісі Еламан тығылып жатқан үйдің іргесіне жабысып күбір-күбір сөйлесетін секілді. Еламан жаңа төсек-көрпе астына тыға салған мылтықтың мұздай теміріне қолы тигесін ғана көңілі сабасына түсті. Сол екі арада жазғы таң да саз берді. Терезеге тұтқан ескі шапанның шалғайынан алғашқы сәуле сығалады. Әнуар жөтелді. Сосын басын көтерді. Сосын өз денесін өзі ауырлағандай, сүлеленіп түрегелді. Ешкімге көз салмай, солбырайып есіктен шығып барады. Оны Еламанның салқын қабақ астынан жөнелтіп салғанын байқаған Ақбала қараптан-қарап әлденеге қысылып, өзінің бұнда баспана үшін тұрып жатқанын айтқысы кеп кетті. Бірақ оны қалай айтарын білмеді.

Осы күндері Ақбала өзін жанып сөнгендей сезініп жүрген-ді. Қалаға келгелі әйел болып әлі бір еркекке көңілі ауып, не көзі түскен, не назар аударған емес. Соған өзі таңғалып, шынында да «сөніп қалғаннан саумын ба?» — деп ойлайтын. Әнуар кетіп, оңаша үйде кешегі күйеуімен екеуден екеуі қалғасын, үй ішінен кенет еркек иісі аңқып қоя берді. Және қасында, небәрі, болып болғаны бұның өзінен қол созымдай ғана жерде қысылғаннан о да бұның дәл өзі сияқты қара жерге кіре жаздап жатқан осы жігітпен екеуі бірге тұрған баяғы бір кез есіне түсті. Сол кезде өздері «жылауық» деп ат қойған алқам-салқам есікті ол балықтан қайтқанда күнде-күнде сықырлатып ашып кіріп келе жататын. Балық салған қолындағы торды отын үстіне тастай салатын. Күні бойы құлазып тұрған үйге онымен бірге тірлік те ере келіп, тұла бойындағы киімнен тер иісі, балық иісі аңқып қоя берген осы бір еркектің кесек ірі денесін, күректей қолының күс-күс алақанын сезетін сияқты. Онан сайын бұрынғы күйеуімен екеуден екеуі оңаша қалатын сол күндерді бар жанымен анық сезіп, осы қазір дәл бір жігіті күткен қыздай жүрегі құрғыр лүпілдеп, тұла бойын діріл билеп барады. Бірақ қозғалмады.

Еламан да тырп етпеді. Ақбала жаққа бірер рет көз қиығын жасқаншақтай тастады. Екеуінің арасында үш бала танауы пысылдап қаннен-қаперсіз ұйықтап жатыр. Ал мына балалардың ар жағында тымсырайып үн-түнсіз жатқан келіншектің денесі үй ішіндегі ала көлеңкеде көмескілеу бозғылданады. Еламан жеңіл көрпе астынан жас келіншектің ақырын тыныстап, көтеріліп-басылған кеудесі мен онан да басқа мүсінін анық көріп, тұла бойын тәтті құмарлық билеп, денесі дірілдеп, көзі тұманданып кете берді. «Құдай-ау... енді қайттім?»

Тағдыр салған шарасыздыққа көніп, бұл дүниедегі ең бір жақсы көретін әйелдің жанында жатып та қозғала алмады. Үй ішіне жарық түскесін Ақбала түрегелді. Еламанның ояу жатқанын біліп, ол жаққа әдейі көз салмады. Шамасы келгенше сыр алдырмауға тырысып, әр қимылын іштей қадағалап ақырын қозғалып жүр. Еламан басын көтерді.

— Ақ-ба-ла!..

Ақбала тоқтай қалды. Өз атын оның аузынан естігенде әлдебір тәтті у қанына тарағандай тұла бойы шымырлап кетті. Даусы шығып та кете жаздап, тек өзін тежеп ұстап қалды. Онда да демін ішіне тартып, өліктей қуарып, ернін қырқа тістеп алды да, тай ана көк жал дүкен алдында жолыққандағыдай, бір ауыз тілге келмей сыртқа беттеп кетіп барады. Сыртқа қалай шықты, солай бүкіл денесі тарқатылған жіптей, бірден сүлдері құрып босағаға бетін басып тұра қалды. Дыбысын шығармай солқылдап жылады. Ыстық алақанынан мұздай жас жылып, ағып, жеңіне сорғалап бара жатты.

* * *

Түндегі оқиға есіне түскенде Еламан басын жастықтан көтеріп алды. Тез-тез киінді. Енді тек үн-түнсіз шығып кетуді лайық көрмей, сыртта жүрген Ақбаланы тосып отырғанда сықыр етіп есік ашылды.

Еламан қарсы барды:

— Рахмет, Ақбала! Түнде... сен болмағанда... — Ақбала оның ауыз ашқанын қаламай, қолымен дәрменсіз қарсылық көрсеткендей болды. Еламан өзінен бетін алып қашып қырындай берген Ақбаланың мұңға толы ажарына қарап: « Мынау баяғы Ақбала ғой. Өзгермепті ғой», — деді ішінен. Ол енді өзінің баяғыда жан-тәнімен жақсы көрген Ақбаласымен қайта қауышып, оның дәл осы қазір басындағы бар мұңы, бар-бар қиындығы, қасірет-қайғысымен бәрін-бәрін бүтіндей құшақтап, қатты қысып тұрып сүйіп алғысы кеп еді. Бірақ оған да дәті бармады.

Ақбала ат жақты. Шай қойды. Кешегі он теңгеге алған екі қадақ ұнның соңын қағып күлше пісіріп еді. Ошақта маздаған от пен тандырға пісірген ыссы нан иісінен жұпыны, жүдеу үй іші әп-сәтте көңілденіп, шырт ұйқыда жатқан балалар оянып, төсектен мойны қылқиып түрегелді. Үлесінен құр қалғандай, ояна сала үш баланың үшеуі бірдей ыссы нан иісі шыққан жаққа мойнын созып, көзімен жеп барады. Ақбала кісі көзінше үндей алмаса да, бірақ ішінен тынып: «Бауырымды жарып шыққан балаларым бұйырмай, қу Құдайдың... енді кісі баласының күйігін тартқызып қойғанын қайтейін», — деді ішінен.

Еламан ыссы күлшенің шетінен бір үзіп ауыз тиді де, қайтарып берді:

— Балалар жесін...

Балалар Ақбаланың қасына кеп қылқиып тұрып алған-ды. Ақбала оларға нан ұстатып жатып суық жүзбен қарап еді, жым боп қолдарына ұстатқан күлшені жеуге де бата алмады.

— Барыңдар! Ойнаңдар! — деп Ақбала балаларды сыртқа шығарып жіберді де, қайтып келді. Еламан отырған көрпенің шет жағын ала отырып жатып кірпік астынан ақырын көз тастады. Еламан Ақбаланың айтатын әңгімесі барын сезді. Енді айтады-ау дегенде әлденеге іш толқынын билей алмай, жұбау жүзінде жасқаншақ күлкі күмілжіді. Демін ішіне жұтып үнсіз отырды да, кенет тез-тез сөйлеп кетті:

— Қайтейін, Құдайдан болған шығар... Баста бір қа-те-лес-тім...

— Құдайлық іс қой... қайтесің...

— Жоқ, жоқ... бәрі... менен. Артыңды күтпедім. Үйіңді құлаттым. Жөргектегі бір жапырақ балаңды тастап, қас жауыңа қатын үстіне шықтым. Мен... мен кінәлімін...

Ақбала алақанымен бетін басып, бүк түсіп отыра қап еңіреп қоя берді. Ара-арасында ащы өксікті ішіне тартқанда дәл бір жалын жұтқандай, екі иығының басы дір-дір етеді.

Еламан сазарып алған.

— Бәрі менен... Мен кінәлімін, — деді Ақбала солқылдап. Еламан жұбатпады. Ақбала жасын тыйды. Көңілін тоқтатып, тынышталып қайта сөйлегенде даусы салмақты шықты:

— Тым құрыса қонақасы бере алмадым. Қаладағы кісінің көрген күні осы. Желіде байлаулы мал жоқ. Бәріміз бір кісінің... — дей берді де, тоқтады. «Жұрттың айтып жүргені рас болғаны ма?» — деп ойлады Еламан.

Әңгімелері жараспады. Үнсіз отыру екеуіне де ыңғайсыз бола бастады.

— Ол өзі... қайда істеуші еді? — деді Еламан.

— Ешқайда... Бос.

— Жұмыс табылмай жүр ме?

— Білмеймін.

Еламан Ақбаланың жанына бататын жайға баспады; Тәңірбергенді тілінің ұшына да алмады. Сонысы үшін Ақбала оған алғыспен ұзағырақ қарап отырды да, көзін тайдырып әкетті. Еркектен гөрі әйел көзі қырағы болса қырағы болатын шығар: Ақбала баяғыдағы балықшы жігіттің бойындағы иненің жасуындай өзгерістің бәрін байқады: қолпылдаған қазақы киімнен орыс қол киімі қонымды екен. Қара мұрт қалың өсіпті. Жалданып тұратын дөңес мұрын, үлкен ауыз қашан да болса оның кесек бітімінен жарасымды үйлес тауып, еңгезердей жігіттің ер пішінін ірілеп тұратын. Бұрынғыдай емес, қазір бет-өңіне суық ажар пайда бопты. Тұнжыраған қабақтың дәл астынан кісі өңіне сазарып қарайтын үлкен ала көздің алдын ұсақ әжім торлаған. Қос самайда қылаң берген ақ шаш та жайшылықта ішін аша бермейтін осы бір мейлінше ұстамды жігіттің кейінгі жылдары талай қиындықты басынан кешкенін паш еткендей. Осы әжімдерден әйел өзінің қиянаттарының ізін көргендей, көзін тартып алды. Қайта қарауға дәті шыдамады да, әңгімелері бітіп қалған-ды. Еламан қоштасып шығып кетті. Көп ұзамай Ақбала да көшеге шықты. Неге екені белгісіз, қараптан-қарап көкірегін өксік қысып, еңіреп жылап келеді. Ойламайын десе де, Еламан есіне түсе берді. Ана жолғы кездескені секілді бұл жолы да өзінің көңілі басылып, сезімі ауырлап, өзіне де, оған да ырза болмай келеді. «Құрысыншы. Құрып қалсыншы бәрі», — деді. Ақбала бәрінен түңіліп, бар дүниеден баз кешкендей болып.

* * *

Еламан да іші-бауыры ит талағандай, өзінен-өзі жаны жабырқап келе жатыр еді; Теміркенің көк дүкеніне қарай бұрыла бергенде алдынан ұзын сары шықты. Еламан ә дегенде оған көз салмай, өтіп кеткісі келді де, кенет тоқтай қалды.

— Жұмыс таптың ба?

— Жоқ...

— Темір жол бойында істер ме едің?

— Ойбай, шырағым-ау... жұмыс таңдайтын заман ба... Былай, әйтеуір... күнкөріске...

— Ендеше, жүр.

Бұлар депоға келді. Неге екені белгісіз, бұндағы жұрттың бәрі тұнжырап қабағы түсіп кетіпті; бірде-бірі бұған назар аудармай, әркім өзімен-өзі, үн-түнсіз жұмыстарын істей берді. Бұндай жағдайда ұзын сарыны жетелеп, салып ұрып Мюлгаузинге жетіп баруға бұ да батылы бармады да, әуелі Ознобинді іздеп тапты.

— Ал, батыр... сөйле! — деді қарт жұмысшы; басы-қасында болмаса да, түндегі оқиға жайынан бұ да хабардар сияқты.

— Мұнда не боп жатыр? — деді Еламан. Қарт жұмысшы оған таңдана қарады.

— Сен немене, ештеңе білмейсің бе?

— Жоқ. Не боп жатыр?

— Оңған ештеңе жоқ...

— Қалай?..

— Түнде бір кісі қолға түсіп, түрмеде қамауда жатыр. Еламан сенерін де, сенбесін де білмей, тіксініп қалды.

— Жоқ, мүмкін емес...

— Бәрі мүмкін. Сендерден бәрін күтуге болады...

— Не дейді?!. Шын айтасыз ба?

— Сенбесең, қалалық түрмеге бар.

— Бұл қалай? Қалайша...

Қарт жұмысшы енді көзі ежірейіп, Еламанға кінәлай қарады:

— Ақылдасқан артық болмайтын еді ғой. Маған неге айтпадың?

Еламан шынын айтса, Мюлгаузинді ұстап берерін білді де, үндемеді. «Тентек шалыңа сездірме», — деп, бұған қатты тыйым салған соның өзі еді.

— Жігітім, саған ренжіп қалдым. Түнде табансыздық істепсің...

— Қалай?

— Оны менен гөрі өзің жақсы білесің.

— Сіз осы не деп тұрсыз?

— Мен есіткенімді ғана айтып тұрмын. Мюлгаузин сені «Бізді тастап қашып кетті. Соған қарайлаймыз деп жүргенде бір кісіміз қолға түсті», — деп жүр.

Еламан жын ұрғандай, түсі қатты бұзылып Мюлгаузинге жетіп барды.

— Петька!..

— Ну, ты сволочь! Трус! — деді Мюлгаузин.

— Әуелі анықтап біліп ал.

— Знать не хочу. Уходи! Ну, кому говорят! — деді Мюлгаузин ақырып. Еламан қозғалмады.

— Жанжалдың керегі жоқ. Қарағым, кетейік... Кетейікші, — деп Әнуар оны жеңінен тартқылай бастады.

— Тоқтай тұр.

— Тоқтайтын түгі жоқ. Мынаның түрі жаман екен. — Еламан сүмелек сарыны итеріп жіберді.

— Сен енді кете бер, — деді де, Мюлгаузинге бұрылды. — Петька, сен... сен осы не деп тұрсың?

Жұмысшылар бір жанжалдың боларын біліп, жүгіріп кеп екеуінің арасына тұра қалды.

— Бұларың ұят! — деді Ознобин.

Еламан жұмыстан өзіне ыза боп қайтты. Бір ісіне ырза емес. Бәрінен бұрын бар дүние қолында тұрғандай ұзын сарыны соншалық бір сеніммен депоға ертіп апарған аңғалдығына ызаланды. Сүмелек сарының бара сала бәрін Ақбалаға айтатынын білді.

Кемпір көзіне түспеді. Маша ас үйде буы бұрқырап қайнап жатқан кәстрөлдің жанына орындық қойып әлдебір кітаптан бас көтермей, қызығына түсіп жатыр екен. Бұның келгенін байқамады. Бұған ілесе үйге Мюлгаузин де келді.

— Маша, қайдасың, — деді айқайлап, — тамағың дайын ба? Маша кітапты қайда тығарын білмей, алдына байлаған алжапқыштың етегімен көлегейлей қойды.

— Ac әзір... Жо-қ, кішкене күте тұр.

— Қанша?

— Жарты сағаттай...

— Жарты сағат? Күні бойы не істедің? Анау не, кітап па? Селиванов сені де бұза бастаған екен.

Мюлгаузин ай-шайға қарамай, қыздың қолынан кітапты жұлып алды. Ошақ астындағы отқа атпақ болғанда Маша: «Бұл кітапхананікі», — деп, шырылдап ағасының қолына жабысып еді, Мюлгаузин қарындасын итеріп жіберді.

— Ә, солай ма? «Селиванов кітапханасы» ма? Халықты қаруландырудың орнына кітаппен басын қатырмақ. Жаппай саяси сауатын ашпақ. Ну, я ему покажу...

Мюлгаузин тағы да лапылдап жанып жатқан отқа кітапты лақтырмақ болғанда, бұл жолы Еламан жолын кеселеп тұра қап еді.

— Былай тұр! Ну-у!..-деді Мюлгаузин.

— Петька...

— Калбит-т...

Еламан түсінген жоқ. Бірақ Мюлгаузиннің сондай жиіркенішпен тыжырынып айтқан түрінен мынау кісінің намысына тиетін ауыр сөз екенін білді. Былайғы кезде бұл Мюлгаузиннен қайбартып, бетіне тік келе бермейтін. Қазір де осы пәленің қатты бұзылған түрін көріп, жынына тигісі келмей, жалт беріп кейін шегіне беріп еді, Мюлгаузин шап беріп жағасынан ұстады да, қақ тұмсыққа қойып жіберді. Бір ұрғаннан Еламанның мұрны қанады.

— Ағажан, төбелеспе. Өтінем... Өтінем... — деді Маша шырылдап.

Бұлардың үстіне кемпір кірді. Шыр-шыр етіп жүрген қызын қолынан ұстады да, ай-шайға келтірмей өз бөлмесіне апарып есікті ішінен бекітіп алды.

Бұл кезде Мюлгаузин мен Еламан шиедей боп жатты. Екеуі де үнсіз. Екеуі де бірін-бірі аямады. Мюлгаузин онан күшінің басым екенін білгесін, тіпті, айылын жимай, үй ортасында талтайып тұрып алды. Бұлшық ет ойнаған қып-қысқа қолын мысықша шапшаң, шалт сілтеп, қайымы келгенде ғана ұрады. Қолының басына қорғасын құйып алғандай. Көзіне қан толып, өлгенін білмей, қайта-қайта ұмтылып жүрген Еламанды кеудеден, іштен ұрады. Сырттан қарағанда әншейін, жай ғана нұқып қалған сияқты. Мюлгаузин төртпақ. Нығыз. Бұлшық ет ойнаған сом дене шойыннан құйғандай. Онан Еламанның бойы ұзын; қолы да ұзын болғанмен әлі бір рет айызын қандырып ұра алмады; онан сайын қаны қайнап, қапысын тапса ұрып жыққысы кеп жүрген-ді. Қолы кенет Мюлгаузиннің жағасына ілікті де, шап беріп алқымынан ала кетті. Темірдей саусақтар кеңірдегін жұлып алатындай қадалып, Мюлгаузин бір сәтте көзі ақшаңдап қырылдай бастады. Еламан үнсіз. Жұтқыншағын жұлып алмай тынбайтындай, қос шеңгелімен алқымынан алып сыға түсті. Қырылдап өліп бара жатқан Мюлгаузин бір кезде қатты бұлқынып, артына қарай шалқалап шегіне берді де, Еламанды дәл ауыздан қойып жіберді. Еламанның қолы жазылып кетті. Ауыр дене гүрс етіп жерге құлады.

— Кәне, кел!.. Келсейші!..-деді Мюлгаузин. Еламан аузы толы қанды түкіріп тастады. Мына найсаптың жеңгеніне місе тұтпай, бұған «өлмесең тұрма» деп ызасына тиіп тұрған түрін көрді. Онан көзін айырмай, азу тісін шықыр-шықыр қайрап, түрегеле бергенде ол енді Еламанды орнынан тұрғызбай оған өзі тап берді. Бір қолымен төбе шашын уысын толтыра ұстап алды да, тік көтеріп тұрғызып, қан-қан бетіне қойып жіберді. Еламан қарсы сілтемек болған қолын көтере алмай, тақтай еденге гүрс етіп құлап түсті. Мюлгаузин төніп тұрып:

— Төбелес балық аулау емес, — деді де, табанына нөл қаққан етігімен тақтай еденді солқылдата басып шығып кетті.

* * *

Кешегі төбелестен Еламанның үстіңгі ерні күлдіреп ісіп кетті. Көзінің алды да қанталап тұр. Сонан қорынды ма, ол жан адамға хабарласпай үн-түнсіз жүріп кеткелі жиналып жатқан үстіне Селиванов келді.

— Слушай, дорогой, — деді ол салған жерден, — мен бір жайды естіп кеп тұрмын. Маша айтты.

— Шүйінші сұрайтындай ештеңе жоқ еді ғой...

— Оның рас. Бірақ сенің кеткеніңді жөн көрмеймін.

— Әкімнің өз ісі өзіне жөн.

Еламанды көре алмай қалам деп асыққан жігіт бұнда ақ тер, көк тер боп жүгіріп келген-ді. Азырақ отырып демін басты.

— Ауылға барғанда не істейсің?

Еламан киім-кешегін жиыстыра берді. Селиванов темекісін орап отырып, оған бірер рет көз қиығын тастады.

— Еламан, менің қасыма келші.

— Айта бер!

Селиванов оның қыңырлығына күліп, басын шайқады:

— Революция бір кісінің, тіпті бір халықтың ісі емес. Сондықтан біз жергілікті халықтың сана-сезімін көтеріп, бауырымызға тарта беруге тиіс едік. Оны істемедік. Бұл қате ме? Қате!

Селиванов тұтатып алған темекіні шекпей, біраз отырды да, ақырын түрегелді. Қайта-қайта көзіне түсіп кете беретін сусылдақ шашын артына қарай сілкіп тастап, үйді кезіп жүріп кетті.

— Біздің ішіміздегі жалғыз қазақсың. Шынымды айтайын, осы төңіректің қазағын сен арқылы революцияға тартпақ едім. Жоқ, жоқ, сені жібермеймін. Мюлгаузинмен сыйыса алмасаң...

— Төбелескені, сабағаны өз алдына, ол толы кісінің көзінше қорқақсың деп арыма, намысыма тиді.

Селиванов күлді. Қолын шалбарының қалтасынан шығарып Еламанның иығына салды.

— Оны қайтесің? Ол жөнінде біздің өз пікіріміз бар. Мюлгаузинмен сыйыса алмасаң, маған кел. Орын жетеді. Бірге жатамыз.

Еламан басын шайқады.

— Шынымен-ақ кетпексің бе?

— Кетем.

— Ну и ну!..

Еламан үйде қоштаспақ болып еді, оған Селиванов көнбей сыртқа ере шықты.

— Сау бол! — деді Еламан.

— Жарайды, сау бол! Бізді ұмытпа.

Еламан жолшыбай Ақбалаға соғып, өткен жолы тығып кеткен бесатарды тақымына басып алды. Ақбаланың тіл тартып ештеңе сұрамағанына ырза болды. Тек оның қала шетіне шығарып салып тұрып дәл қоштасар жерде әлденеге үнсіз сұрақпен ұзақ қараған көзінен ыңғайсызданып атын тебініп:

— Ал, сау бол! — деді де, жүріп кетті. Бұрын да аз сөзді тұйық жігіт кешегі төбелестен кейін өзінің ендігі тірлігінде ешқандай мән-мағына, мақсат қалмағандай дүниеден түңіліп, көңілі суып алған-ды.

Кешегі күні түрік жеріне жалғыз інісін жерлеп көңілі құсаланып, шерлеп қайтса да, Шалқарға келгелі еңсесі көтеріліп қалып еді; темір жолға жұмысқа орналасты; су кешіп, тор сүйреткен еңбектен гөрі осы тірлігі өзіне ұнап жүрген; ендігі арманы-ажарлы болмаса да, ақыл-есі бүтін, иман жүзді бір әйелге үйленіп, баласын қолына алу еді, енді ол ойының да тас-талқаны шықты.

* * *

Алғашқы күні ол Ұлықұмды ең бір жіңішке тұсынан кесіп өтіп, төте жолмен Қаралакөпке тұра салды. Келесі күні ондай жүріске жаман аты жарамағасын, күндізгі ыссыда құдығы бар көлеңкелі жерді сағалап, алдын кештете атқа қонды. Еламан екінші күнгі жүрісте іш есебі бойынша Боташқа жетіп қонбақшы; бұрын Боташ маңында сыңсыған ауыл отыратын-ды; бүгін қалай да жетіп қонғысы кеп түн ортасы ауғанша жүрді. Ай әлдеқашан батқан. Аспанда бұлт бар. Күн батса да күндізгі ыстық басылмай, жел тынып, түнгі ауа қапырық боп тұрған. Маса ызыңдады. Еламан шабан атты қамшылауды қойып, ер үстінде былқ-сылқ, ұйқы қысқан көзін алдына тігіп келе жатқан-ды. Түн ортасы ауа бергенде қалғып кеткен екен, астындағы ат әлденеден үріккендей осқырып тұра қалды. Еламан бойын жиып aп, ат үстінен ұмтылып ілгері жағына көз тікті. «Бұл шамада сай жоқ еді ғой? Әлде... әлде мынау Тобылғылы сайма?»

Дала жым-жырт; түн қатқан жалғыз жолаушының алдын кеселеп суық қарауытқан сай бойынан шегірткелер шырылдап қоя берді; Еламан қараңғыға көзін тігіп тұрғанда кенет кейінгі жақтан тосын дыбыс шығып, тұла бойы түршігіп кетті; көңілге болмаса астындағы ат та жат дыбыстан сескеніп, тақымы астында дір-дір ете қалғандай; сәлдесін әлгі дыбыс қайта шықты; байғыз даусы бұл жолы да о дүниенің дәл өзінен шыққандай бір түрлі булығып естілді.

«Шамасы, сірә, бұл маңда қора, мола болды ғой». Еламан аттан түсті. Көптен көлікке мінбей, сүйегі қатып кеткен бе, кешеден бергі жүрісті ауырлап, қара еті жыртылып қапты.

Еламан аттың ерін алын, тарлау ғып тұсап жіберді; жол бойы шөпке басын созған ат осы арада кенет ындыны ашылып, ауыздығын алғанша шыдамай, сай бойының көгіне ықыласпен ұмтылды; соған қарап Еламан сай бойындағы шөптің негізгі дені мортық екенін топшылады; мортыққа аузы бір тиген жылқы осылай жерден басын алмай қадалатын. Ат ауыздығы сылдырап, ара-арасында пысқырып, жас қозы етіндей елжіреген көкті етектей ернімен үйіріп, морт-морт күйседі.

Қараңғыда Еламан мортықтан басқа тағы қандай шөп барын байқамады; бірақ, сүйтсе де, далада өскен жігіт сай бойында жусанның да барын сезіп, неше түрлі шөп арасынан ашыған көжедей өзгеше бір аңқыған қышқыл иісті таныды; қапелімде тынысы ашылып, кеудесі кеңіп сала берді. Басқа жердің шөбіндей емес, шамасы, сірә, ылғалы мол сай бойының көгі ыстыққа шалдықпай, әзір жан сақтап, өзінің әне бір көктем кездегі балбыраған балауса қалпымен қарап тұр екен. Еламан қара жусанның кісі көзінен жас шығаратын қышқыл иісін көзін жұмып тұрып, құшырлана жұтты.

— Қайран дала!.. Жарықтық, жусан дәрі ғой!

Еламан ат тұсарлығынан келетін мұздай көкке бауырын төсеп, көміліп жата кетті. Салғаннан қатты ұйықтаған жігіт ертеңіне сәскеде оянды. Аты да тыңайып қалыпты. Қалың қау арасынан басын көтерген Еламанға ат бұрылып оқыранды.

Еламан қарсы баурайдан қиялап көтеріліп бара жатып, түнде өзі түнеп шыққан сай бойына көз салып еді; шөбі күйген сұрқай далаға қарағанда, мына сайдың реңі тіпті басқа. Сай табанынан мөлтілдеп бұлақ аққан ана бір тұстағы қалың қауды ол жаңа ат омырауымен жарып өткенде көзі шалып еді, бұлақ бойын қуалап өскен қызыл сирақ тобылғы жасыл сабат арасынан бой созып, таң шапағымен алаулап, өрттей жанып, бір қапылыста қыз белінен түсіп қалған қызыл торғын белбеу сияқтанды.

Түндегі байғыз есіне түсті. Сосын тағы да бұрылып, артта қалып бара жатқан сайдың арғы бетіне көз тастап еді. Түндегі қисыны дұрысқа соғыпты. Шынында, сайдың арғы қабағында жалғыз тас бейіт қалқияды. Құдай біледі, бұл тегі Тәңірбергеннің әкесі-Абыралының бейіті. Ендеше, мынау кәмілсіз Тобылғылы сай. Кешегі жылдары Құдайменде аулының мал жайы мен Ұлықұмды өрлей көшіп, алты ай жаз табаны аумастан Тілеу-қабақ жерін жайлап, сонан күзге қарай қыстауға қайтқанда ғана жолшыбай біраз ерулеп кететін күздігі-малды ауылдың мықты бір белкөтермесі осы сай болатын. Еламан бай ауылда жылқышы болған жас кезін еске алды. Жеті жыл жылқышы болды. О да ізсіз өткен өмір. Не істеді? Не тындырды? Келешекте не істейді? Туған жерге келе жатыр. Жерлестермен кездеседі.

Апақ-шапақ болады. Сосын... Сонан кейінгі тірлік ше? Тағы да балықшы бола ма? Еламан мырс етті.

Туған жер! Нелер заманнан ата-бабалар жайлап, ұрпақ өсірген, өскен, өнген жер. Кішкентай ел кең далаға сыймай, бірін-бірі сауырлап талап, қырқысып өмір кешті. Сонда ол не өзі үшін, не келешек, кейінгі ұрпақ үшін не істеді? Нені тындырды? Қай арманына қолы жетті? Ат арқасы, түйе қомында өткен тірлікте не қасиет бар еді? Ал мал барымталады. Жер даулады. Қыз алып қашты. Онан басқа әрекет болды ма? Мына далаға қарашы, жалғыз жортқан жолаушыға түк білмегенсіп меңіреуленіп, мелшиеді де жатады. Сонда өзіне тіл бітіріп сөйлетер ме еді! Сонда не дер еді? Қалағанына қосыла алмай, қалың-малға кеткен қыздың көз жасы, жігіттің зая кеткен өмірі, нақақ төгілген қаны тамбаған топырақ табылар ма екен бұл араларда?

Еламан күрсінді.

* * *

Түске тарта күн қатты ысыды. Еламан орамалмен аузын байлап алды. Ат шыдаса, қалай да құдығы бар бір жерге тезірек жеткісі кеп, топырақ тұғырды тебіне түсті. Күн төбеден ауа бере қара жалдың басына жаман тұғыр танау қағып ентігіп шыққанда, ар жағында, иек астында тұрған жалғыз қыстауды көрді. Жүрегі құрғыр әлденеге шым етіп, ескі қыстау-ескі таныстай көзіне оттай басылды: «Апыр-ай, — деді Еламан ішінен,-ұмытпаса, ана жылы Федоровты өлтіретінде інісі екеуін қыстың көзі қырауда Шалқарға айдап апара жатқанда жолшыбай осы үйге... Иә, иә, осы үйге тоқтаған еді ғой. Шұқырда отырған жалғыз үй... Тегі, бұл үйде сонан бері тірі жан қыстамаған. Төбесін қопарып, үрлік, шабағын сыпырып әкетіпті. Есік-терезелері үңірейіп, айдалада жалғыз үй отырған жандардың ыстық ұясының тас-талқаны шыққан.

Еламан тамағы бүлкілдеп, босаңсып бара жатқанын сезді де, өзін тежеп қалды. Қиын жол қажытты ма, кешеден бері көңілшек боп кетті.

Қандай жандар еді! Әсіресе, ер көңілді ана... Ана пақыр... Оның қызы да... Бұл інісі екеуі қол-аяқта темір кісен сылдырап, есіктен шыға бергенде, тап сол арада... сол айналайын жүгіріп кеп қоламтадан шыққан ыссы күлшені бұның қойнына тығып жіберіп еді. Кінәсіз жанның кішкентай ықыласы, соның өзі кіріптар кезде қарлығаштың қанатымен су тамызған жанқиярлығындай болып еді-ау!

— Қайда екен? Тірі ме? Тірі ме екен, пақырлар?

Еламан аттан түсті. Жол бойы тақымына басып келген мылтықты онсыз да бүлік басынан арылмай жатқан балықшылар аулына апарғысы келмеді де, иесіз қораның көзден тасалау бір түкпіріне тығып кетті. Былай шыға бере қираған ескі тамға бұрылып бір қарады. Ескі қыстау құласа да, бір заманда осы үйде өмір сүрген ғазиз жандар, кім біледі, тірі шығар.

* * *

Жар басындағы балықшылар қазір екі ауыл. Бірі-Мөңке ауылы. Екіншісі-Дос ауылы. Досқа қараған ауылдың негізгі дені кешегі жылдары малы жұтқа ұшырап, күн көрісі қиындағасын теңізді сағалап көшіп келген кірмелер. Ішінде Төлеудің, Судыр Ахметтің үйі бар.

Дос ауылы атанған бұл ажарлы, мол ауылдың бас-аяғы жүзден астам. Екі ауылдың арасы онша қашық болмаса да, аралары суығасын ірге ашып, бөлек қонғалы бір-біріне қатынамайды. Тәңірбергенге арқа сүйеген Дос пен Төлеу қазір Мөңкеге қарсы тізе қосып, көп кедейді төңірегіне топтап алыпты. Өздері күйлі. Тәңірберген бәріне бір-бір сиыр, бір-бір түйе, бие берген. Құрығаны қой-ешкі сауады.

Дос пен Төлеудің қатын-балаларының аузы аққа тиген. Олардан басқалары күрпітіп ағарған ашытпаса да, шайына сүт қатып, көже, быламығын бозартып отыр екен. Бұлар бірыңғай теңізге иек артпай, тірлігінің бір ұшы малда кетіпті. Күнде ертеңгісін өріске мал өргізерде ауыл үсті шаң-шұң айқай, ұрыс-керіс. Ұрыс шығаратын Судыр Ахмет пен Қарақатын. Осы ыстықта күнге күйіп жүргісі келмей, кезегі келсе де, жоқты сылтау қып сөз шығарады.

Судыр Ахмет бүгін де бір сылтау тауып, өзінің орнына әйелін малға жіберді де, теңіз өңірінің осынау аспан айналып жерге түскендей шыжғырған ыстығында сыртқа шықпай, салқын үйде жатыр еді. Сол үстіне Тәңірбергеннің бір жігіті келді. Екеуі азырақ шүйіркелесті де өзара бір пәтуаға келгендей, шалғайларын қағып түрегелді. Судыр Ахмет алар аңын көргендей, ұры тышқан көзі жылтыңдап кетті. Тәңірберген жіберген жігіттің алдына түсіп, дедектеп сыртқа жүгіріп шықты. Өзі әлденеге мәз. Шықылықтап күлген бойы жалаң аяғымен май топырақты бұрқ-бұрқ басып есік алдында байлаулы тұрған ірі қара атқа барды. Тәңірбергеннің жігіті бірдеңе деп еді; бірақ ықыласы басқа жаққа ауып кеткен Судыр Ахмет оның өзін де, сөзін де тыңдамай, жалақтап қара аттың алды-артына шықты.

— Е-е, айта бер. Құлағым сенде, — деп, ана жігітті сөйлетіп қойды да, аттың аузын ашты, тісін көрді. «Ой, әттеген-ай, көрі жылқы екен», — деп, санын соқты. Ол бірақ өзіне жамандық жуытпайтын әдетпен жүдеу көңіліне жұбаныш тауып: «Менің қайбір ақы-пұлым күйіп барады?! Әйтеуір жоқтан... қара жаяудан тәуір ғой. Ауыл арасында аяқ артуға жараса болды да. Кім бұның аузын ашып, тісін көріп жатар дейсің?.. Түріне қарайды да, «пай-пай ат болғаныңа болайын! Жануар есік пен төрдей екен», — деп пошымына сүйсінеді ғой. Соңыра сау болса, бұл нар қара «Ахметтің қара аты» атанып кетеді-ау. Пай-пай, ауызға толығын-ай. Жә, жә, арқасы құтты болсын», — деп ойлады да, Тәңірберген жіберген жігіттің қолын ұстап, алақанына алақанымен шарт еткізіп салып қалды:

— Сөзім сөз. Мырзаңа сәлем айт, білуші Алла... бәрін, бәрін реттеймін.

— Сөзіңді жұтпассың...

— Ay, ау, бұл Ахаң айтпайды, айтқасын сөзінен қайтпайды ғой.

— Ал, сау бол!

— Сау бол! Сау бол!

Тәңірбергеннің жігіті жүріп кетті. Судыр Ахмет қара аттың жанынан шыға алмай, қипақтап-сипақтап жүргенде қасына Дос келді. Соңында екі-үш балықшы.

— Ал, ат құтты болсын.

— Рахмет!.. Рахмет!..

— Тәңірбергеннің арқасында тақымың атқа тиді. Жүрімің ұзарды.

— Сөз бар ма?! Ойбай-ау, Тәңірбергенжан өлген ата-анаңды тірілтіп бермеді демесең, адам қолынан келер жақсылықты шаш-етектен келтіріп жатыр ғой.

— Жануар, өзі де есік пен төрдей екен. Енді мұның құйрығын майламайсың ба?!

Судыр Ахмет басқадан ішіп-жегенде болмаса, өз басы шығымсыз, үйінен қара су да татырмайтын. Қолға түскісі келмегенде тез жөн табатын жылпостығына бақты:

— Несін айтасың, Тәңірбергенжан жарылқап жатыр ғой. Құдай бермегенді... Ау, Дос-ау, Тәңірбергенжан берді емес пе? Ең аяғы мына Төлеудің жаман інісін де жетекке алып, қара нардай сүйреп, кеудедегі бір кісінің қатарына шығарған жоқ па? Жарлыңды жарылқап, жаманыңды адам етсе, кәне... Кәне, айтшы... айтыңдаршы, мырзаға қалай жаныңды бермессің? А?.. А?

Осы сәтте шеткі үйлердің бірінен шаңқылдаған дауыс шығып, бұлар елеңдеп қалды.

— Төбелестен сау ма?

— Бұл кім болды екен?

— Басқа кім дейсің... Төлеудің екі кераузы шығар. Қырқысатын әдеттері емес пе?

Шынында қара кемпір қайтыс болғалы күндес қатындар кішкентай нәрсеге де қағысып қала беретін. Шешелерінің ыңғайын байқаған балалар да ала көз, араз. Асқа да, асыққа да таласады.

Кенжекей көп аса баланың арасына түспейді. Бар пәле Балжаннан шығады. Өз баласын ана қатынның баласына араластырмай, «сенің жауың үйдің ішінде. Ана Өтәлі. Түбі сенің ажалың сонан болады», — деп жас сәбиді үнемі жаулыққа баулып отырады.

Ес білген сайын бәле екі баладан басталады. Уақыт өткізетін ермек таппағанда олар кейде жұмыста жүрген Айғаншаға сыртынан таласып, бірі: «Менің апам», екіншісі: «Жоқ, сенің апаң емес, менің апам», — деп өзеуреп, тәжікелесіп тұрып алатын. Өтәлі қалай жеңерін білмей қызарақтап тұрған-ды. Қаршадайынан бірімен-бірі аңдысып өскен бала аяқ астынан ақыл тауып:

— Айғанша сенің апаң емес, менің апам... Айғанша екеуіміз әжемнен тудық, — деп балапан әтештей қоқиланып шыға келді.

— Әжеңнің садағасы кет. Сен ана жаман Кенжекейден тудың, — деді ертеден бері бұлардың тәжікесіне құлағын салып отырған Балжан.

— Сен жаман Кенжекейден тудың, жаман Кенжекейден тудың. Ай-ай... ай-ай, — деп анасының сөзін қағып ала қойған бала Өтәліге жетіп барды да, сен жаман Кенжекейден тудың... Ай-ай, сен жаман Кенжекейден тудың... — деп аузы-басын қисаңдатып тұрып алды. Өтәлі інісін түйіп жіберді. Бала шар етті.

— Өлді-ау... мына арам ит сені өлтірмей тынбас, — деді Балжан.

Кенжекей баласы назырқап, мұңайып қалғанын көріп:

— Жоқты соқпа. Жас бала арамдықты қайдан білсін?!

— Бала ма?!. Ол балшыққа батқыр жеті басты пәле ғой.

— Пәлелік өз басыңнан кетпесін. Балаға тиіскені несі!

— Ой, сорлым-ай! — деп Балжан зілдене күлді де, шылбырды есіп отыра берді.

— Өзің сорлы! Еште сорың арылмасын!

— Сен, осы, қоясың ба, жоқ па?!

— Қоймағанда не істейсің?

Балжан не істейтінін ойлап алған-ды. Жылқының құйрығынан ширатқан құлаштан астам қыл шылбырды қолына ұстай түрегелді. Кенжекей де алдында отырған кішкентай қызын жерге түсіріп, орнынан тұрам дегенше болмай табан астынан тап берген Балжан көз ілеспейтін шапшаңдықпен қыл шылбырды күндесінің мойнына бұғалықтап салып жіберді де, бұрап-бұрап сүйрей жөнелді.

— Өлдім... өл-л-л...

Екі жасар қыз баланың үрейі ұшып кеткен. Анасының соңынан қалмай, тұрып-жығылып шырылдап жүр. Өтеш те:

— Өлді... өлтірді, — деп шырылдап, анадай жерде қара аттың жанында тұрған кісілерге жүгірді.

Дос та, Судыр Ахмет те, бәрі жүгірді.

— Өлтірдің ғой, жібер!.. Жібер! — деп Дос анадайдан айқайлап келеді. Балжан үнсіз. Безеріп алған. Бір дегеннен қыл шылбырмен қылғындырып алған күндесін үйді айналдыра сүйрей берді. Дос жүгіріп келген бетте Балжанды түйіп жіберді де, тізерлеп отыра қап Кенжекейдің басын сүйеді. Кенжекей аузынан ақ көбік ағып, ессіз-түссіз сұлқ жатыр. Қыл шылбыр мойын терісін қанталатып сыдырып тастапты. Ауыл-үйдің қатын-балалары у-шу боп жиналып қалды. Ішінде Қарақатын.

— Кісі өлген бе, өй, Сұбыхан Алла... Не болды? Уа, не болды? — деді Судыр Ахмет. Мән-жайға қанып алғасын, ол енді кимелеп ілгері шықты.

— Ал!... Ал, айтпады демеңдер, мына тоқал кісі өлтіреді. Ау, ойбай-ау, оның арғы аталары кісі өлтіріп, қан ішкен көрінеді ғой.

— Қан ішсе ішкен шығар, көпірдің түрі қандай жаман.

— Заңғар-ай, көк кебеженің аузынан қара құлыпты бір алған емес-ay.

— Ау, ау... — деп Судыр Ахмет жұрттың сөзін бөліп, бастырмалай жөнелді,-сен көк кебежені айтасың... бұл заңғар өз ішінде қара құлып астында ұстайды ғой. Құрсын, дүние күйіп кетсе де, ақ домбырадай аңқылдап тұрған қатын алғанға не жетсін?!

Бір кемпір Кенжекейдің басын сүйеп, аузына су тамызды.

— Сорлы-ай!.. Соры қайнаған балам-ай!

Кешке Төлеу келді. Сол бойда Дос оны ауыл шетіне алып шығып, өзі жоқта үйінде болған оқиғаны айтып келе жатыр еді, Төлеу оны тыңдамай:

— Қайтесің, бұл араға араласып. Обалы жоқ. Өзіне де со керек, — деп тұрып жүре берді.

* * *

Төлеудің үйі қазір кәдімгідей қоңданып қалған-ды. Төлеудің өзінен гөрі Тәңірбергеннің қосшылығында жүрген інісі-Қалау әлдеқайда табыскер. Мырзаға еріп қалаға барған сайын қолы құр қайтпайды. Таңа құрығанда қоржынның екі басын шай-шекерге сидалап әкеледі. Ел іші мұнша мол табысты жаман Қалаудың бойына сыйымсыз көреді. Ал Қарақатын мен Судыр Ахмет сияқтылар әр саққа жүгіртіп жатқанда, Қалау қалаға соңғы барғанында мақпалдан бешпет, шалбар, екі жеңгесі мен бөпелеріне көйлек-көншек әкеліп аз ғана уақыттың ішінде үй ішінің иығы бүтінделіп қалды. Осы сапарда Қалау, әсіресе, қарындасын қарық қып, атлас көйлек, көк сауыр кебіс, мақпал қамзол әкелді. Мұның бәрі бұрын Айғаншаның өңі түгіл түсіне де кірмеген-ді. Қоныс ауып теңіз жағасына көшіп келгеннен бері қыз басымен бір үйлі жанның тауқыметін бір өзі мойнына алып, лабазда жұмыс істегелі жоқтыққа бойы үйреніп алғасын тіпті бап талғамады; осы өңірдің балықшыларындай иығына ілінгенді киіп, қалай болса солай жүрем деп өзінің қыз екенін де ұмытып кеткен еді.

Кіші ағасы әкелген киіммен бірге қыз көңілі қоса түлегендей. Дәл мынадай қала тігіншісі тіккен шапшаң, ып-ықшам киімдерді кигенде қыз мүшесі жұтынып шыға келді. Айрықша, қынамалы көк мақпал қамзол қыз белін қылдырықтай қып үзілдіріп, бұрын кең киімнен байқалмайтын кеудесі кенет қатты көтеріліп, қос жұдырықтай томпайып, атлас көйлек астында өзі де азырақ қысылып қап, екі бетінен оты шығып дуылдап тұрып, дыбысын шығармай тұншыға күліп жіберді. Өзінің қыз екенін алғаш рет осы арада мақтанышпен қуана сезіп, қара көзі шоқтай жайнап кетті.

Аға-жеңгесінің алдында әншейінде иба сақтап отыратын әдепті қыз осы жолы ешкімнен именген жоқ; қаласа тіпті өзінің қыз екенін, бойжеткенін, киінгенді жақсы көретінін де жасырғысы келмеді.

— Жеңеше, жараса ма? — деді сәнді бойын жеңгесінің алдына тосып.

— Құтты болсын. Өзіңе өлшеп тіккендей, шап-шақ-ау, шап-шаң...

— Ағам келгенше мына ауылға барып қайтайын ба?

— Өзің біл, айналайын. Тек ағаңның көзіне түсіп қалма?! Сол ауылға барғаныңды жақтырмай жүр ғой.

Айғанша ағаларының Мөңкені ренжіткеніне ырза емес. Туған жерін тастап жағаға көшіп келгенде осы кісінің қол ұшын бергені жас қыздың есінде еді. Басқасы басқа, асымдық балыққа дейін екі үйдің қазанына бөліп сап отырғанын қалай ұмытады? Анасы әл үстінде жатқанда да Мөңке мен Әлиза кезек келіп, күндіз-түні қасында күзетіп отырды. Кейін анасы қайтыс болғасын да, осы екі жан қастарында болды. Ең аяғы қара суықта қатып қалған тоң жерді талай қарулы жігіт қаза алмай, кетпен жүзі тасқатигендей шақылдап жатқанда, осы Мөңке кеп: «Жақсы көретін жеңгем еді. Кәне, маған беріңдер», — деп қайланы қолына ап, анасының қабірін жалғыз өзі қазып шығып еді!

Айғанша Мөңке мен Әлизаны өлердей жақсы көреді. Жақсы көретінін ешкімнен жасырған да емес. Екі ағасының наразы болғанына қарамай, Мөңкенің үйіне қолы қалт етсе жетіп баратын. Еңбек ақысын алған сайын баласы жоқ жетім кемпірді елеп, бір-екі әшмөшке шай апарып беретін. Айғанша соны үй ішінен жасырғыштап қойнына қысып әкелгенде, Әлиза әрқашан тебіреніп кетіп:

— Айналайын, рахмет! Мұңсыз бол! Кешегі оз қолымнан жерлеген он қарағым тіріліп кеп, үстіме үй тігіп бергендей болды ғой, — деп маңдайынан сипайтын-ды.

Осы жолы Әлиза қуанышы қойнына сыймай жүгіріп келген қызға әлденеге тіксіне қарады:

— Шырағым-ау, не боп кеткенсің?

— Жараспай ма?

— Саған киім жарасар-ау... Тек бұны кім берді?

— Кіші ағам.

— Қалау ма? — деп Әлиза қайырып сұрады. Оның адам боп табыс тапқанына шүбә келтіргенін жасырмай тұр.

— Шын, шын айтам. Кіші ағам қаладан әкелді, — деді Айғанша қызарақтап.

— Е, онда құтты болсын. Қызығыңа ки, — деп Әлиза қыз көңіліне бола, әншейін жай ғана айта салды.

Айғанша ренжіп қайтты. Айнала төңірегі толған жұпыны, жүдеу жандар. Солардың арасында жалғыз өзінің оқшауланып, тап бір айт-тойға баратындай үсті-басы үлбіреп киініп алғаны қыздың өзіне де әбес көрініп еді. Кісі көзі түспейтін таса-тасамен тығылып үйге әзер жетті. Әдейі жолын тосып тұрғандай алдынан Қарақатын шыға кеп:

— Беу, адам-ай, дәу де болса, бұның әрқайсысы бір-бір қара шығар. Қыз-ау, көзіңдей көріп киейін, ертең кетеріңде маған мына көк мақпал қамзолыңды берерсің.

— Қайда кеткенде?

— Құдай-ай, бойжеткен қыздың қайда кететінін білмейсің бе?

— Не деп тұрсың сен қатын?

Қарақатын Айғаншаға енді сиқырлы жүзбен жымыңдап қарады; бұл түрі, бейне «Сайқал қыз, сырыңды жасырмай-ақ қой. Сен білгенді мен де білем. Жүрген-тұрғаныңның бәрі менің алақанымда», — деп қыздың ар жақ көңілін аңғарып тұрғандай екен. Айғанша ештеңе білмейтінін айтты. Қарақатын оған әлде де болса сенімсіздене қарап тұрды да, кенет қызды бір қолымен өзіне қарай тартып, әлденені құпиялап сыбырлап еді.

Айғанша әлдебір сұмдықтан шошығандай ыршып түсті.

— Жоқты соқпа! Бұл кіші ағамның қаладан әкеп берген базарлығы.

— Тұтақ! Соны да аға деп... Сол жаман не табыс табатын еді. Тек, әйтеуір, сенің арқаңда «өлмегенге өлі балық кездесіп», мырза жігіт қол ұшын берген де. Соның көтермелеуімен...

Айғанша бетін басып жүгіре жөнелді. Қарақатын айтып үлгірмегендерін қыз соңынан айқайлап айтып жатты. Оны бірақ Айғанша есіткен жоқ. Төлеу ау қарап кеп, төр алдында жатыр екен. Есіктен сүріне-қабына кіріп келген қарындасының түрінен шошып, тіксіне қарап, басын көтеріп алды:

— Айғаншажан, не болды, жай ма?

Айғанша үндемеді. Үстіндегі киімдерін асықпай, бір-бірлеп шешіп үйдің ортасына үйді де, ағасына бұрылды.

— Мынаны иесіне апарып бер!

— Қарағым-ау, иесі өзің ғой.

— Иесі кім екенін білесің. Сабақты жібі қалмасын. Қазір... осы қазір апарып бер!

Таяу арада келгенімде жас мырза Төлеуге: «Қысқа қарай балық аулауды қоярсың. Менде қағыр атандар бар. Қыста қалаға кіре сал, пайдасы шаш етектен», — деп кеңес беріп, бұны емексітіп кетіп еді.

— Мөңкенің үйіне кетіп бара жатқаныңды көріп едім... Құлағыңа құйып, үйретіп жіберген екен ғой.

— Менен аулақ жүріңдер!

Төлеу түк айта алмай, тыйылып қалды.

* * *

Осы күні Мөңке қажып жүр. Кәрілік пен жоқшылықтың үстіне ол қазір қасындағы қара-құрадан айырылып, алды-арты тақырланып қалды. Бұның түбіне жетпейінше Тәңірбергеннің жуық арада тоқтайтын түрі жоқ.

Сұм жігіт Теміркемен тізе қосып жіберді де, Мөңкеге қарасты кісілерді түгелдей ашық теңізге айдап шықты; ал ашық теңіздің дауылы қатты, балығы аз.

Мөңке қара басының күнкөрісіне қиналып жүрген жоқ. Қашаннан балыққа жұлдызы жанып туған сыралғы жан теңіз суын бұл арадан басқа жаққа ағызып әкетпесе, қарт Арал орнында тұрғанда күнкөріске тарықпасын біледі. Оны көбіне-көп қатты қинайтын жай басқа: кешегі күні Дос пен Төлеудің азғырғанына ермей, қасында қалған аз ғана жас жігіттер бар еді. Қарт балықшыны өлердей жақсы көреді; әлі де болса олар қандай қиындықты да Мөңкемен бірге көруге пейілді. Өздері үндемесе де, қайсыбір қазан көтермей жатқан күндері қатын, балалар күңкілдеп:

— Әне, ана ауылдың аузынан ақ май ағып отыр. Біз болсақ мынау. Мөңкемен қоскіндік боп, бауырың жабысып қалса да, араңды үз. Ендігі жерге Достың панасын сұрайың, — деп жігіттердің құлағының құртын жеп жүрген көрінеді.

Досқа қарасты жігіттер қазаннан ауысқан балықты қап-қап қып промсолға тапсырып, қолма-қол қант пен шайын алып жүр. Ішім-жем, қара азық та соларда. Мөңке ауылының іші күйсін дегендей олар қазір қақтаған балықтарын сыртқа шығарып жаутылдатып кермеге жайып қоятынды шығарды.

Мөңке көңілсіз. Үйде де, түзде де үндемейді. Қасындағы жас серігі-Рәйіске де көк теңіз үстінде жүргенде бір ауыз тіл қатпайды. Сенген кісісі Тәңірбергеннің тауығы боп, дастарханына шашқан аз ғана дәнге сатып кетті. Осыдан кейін Мөңке қасындағы ендігі қосшылары жөнінде де: «Қарындарың қаттырақ ашқан күні сендер де ана жаққа жалт беретін шығарсыңдар», — деп ойлайтын. Соны байқаған Рәйіс бір күні:

— Мөңке аға, шамасы бізге сенбейсің-ау осы. Сені ешуақытта жалғыз тастап кетпейміз ғой, — деді.

— Рахмет, шырағым. Бір ғана айтарым: басың жас, өмірің алдыңда ғой. Ант-су ішіп қайтесің. Алдымызда әлдеқандай заман бар, оған сені мен біздің көзіміз жетпейді.

— Жоқ, Мөңке аға, менің өз кеулім өзіме аян.

Бұл баяғы түйеші Жалмұраттың баласы. Тұлға-түрі, өткірлігі шешесіне тартқан. Тура айтатын тік мінез.

Әкесі үсіп өлгесін көп ұзамай қайратты ананың ақылымен балықшыларға көшіп алған-ды. «Әкең марқұмның мал бағып тапқан опасы белгілі. Ендігі жерде не көрсек те балықшылармен бірге көрейік», — деп кеңес берген-ді. Жасы он сегізге биыл толса да, қаршадайынан қара жұмыс істеп шыныққан. Албырт, қызба демесең айтқанынан қайтпайтын бір бет, өжет. Қара жұмысқа қарулы. Теңізге шықса қос ескекке отыра қап, жұлқынып есе жөнелгенде, алқабел ұзын қайың шапқан аттай зулап отырады. Мөңкемен қос болғалы қарт балықшының қолын қимылдатпайды. Мөңке соны әзілге айналдырып: «Бала, мен осы күні қамыттан шыққан кәрі ат сияқты боп барам ба, қалай?» — деп күлетін.

Бұл екеуі бүгін де теңіз үстінің есірік желіне қарамай, ұшанға салған ауларын қарап шықты; екі қары салдырап, белі талып шаршап қапты. Мөңкеге қараған ауылдың өзге жігіттері де бұл кезде үсті-бастары су-су боп жағаға шығып жатыр екен.

— Аналар балық ұстады ма екен? Біліп қайтшы! — деді қарт балықшы. Елгезек жігіт лып етіп, тез барып қайтты:

— Балық ұстай алмапты.

— Өзім де солай ойлап едім. Түнде дауыл әлемет болып еді. Ау-құралы аман ба екен?

— Екі тартым аудан айырылыпты.

— Е, бәсе... Кешегі дауыл нені шыдатсын?!. Үлкен теңізде ағыс қатты ғой.

— Өздері де салымсыз...

— Жә, табалап қайтесің?! Онан да, бала, сен бері кел. Мына азғантай балық бізге алты ай азық болмас. Асымдығыңды алып қал да, қалған балықты ана жігіттерге апарып, бірдей қып бөліп бер!

— Мақұл, — деді Рәйіс. Осы жасында талай кісі қолынан өткен Мөңке мына жігіттің пиғылы кешегі Достан да, Төлеуден де басқа екенін байқап жүр. Рәйіс аз дүниенің өзін көптей көріп, қолындағы барды басқа кісілермен бөліскісі кеп тұрады...

Бір топ атты теңіз жағалауындағы жолмен сыдыра шоқытып бұлардың дәл жанынан өтті. Сәнді киінген өңшең жас. Көңілді. Ат үсті әзілдесіп, күліп-ойнап барады.

— Мынау Тәңірберген ғой, — деді Рәйіс.

Мөңке аттылы топты салқын қабақ астынан жөнелтіп салды. Тәңірберген биыл тағы да жаз бойы теңіз жағасын торуылдап кетті. Көкжал бөріше қапыңды аңдып, жортып жүрген жүрісін жек көрді. Қасына ерген кісілердің айтқанына сенсең, осы келісінде қора-қопсы, шабатын шөп қамымен жүрген секілді.

Мөңке жұрт аузындағы сөзге сенбей, «әй, қайдам...» — деп, жүрегі жаманшылыққа ауа берді. Мынау өзі білетін Тәңірберген болса, анық ойын әзір дабыра қылмай, былайғы жұрттан бүркемелеп жасыра тұру үшін таратқан лақап боп жүрмегей. Он жігіт... Он жігіт ойынан кетпейді. Бір күн ішінде із-тұзын аңғартпай, зым-зия жоқ болды. Қайда кетті? Не тындыруға кетті? Сұм жігіт оларды тағы бір жаққа астыртын жұмыспен аттандырып жіберген жоқ па? Бұнысы қандай ылаң? Ізін білдірмейді-ау сұм!

Қарт балықшы көңілсіз. Ұрыс-керістен арылмайтын үй бүгін Құдай оңдап тыныш екен. Балкүміс көңілді. Отбасын сыпырып, балығын асып, шайын қайнатып қойыпты. Әлиза да ажарлы. Жас баланы алдына алып, ыңылдап отыр.

— Балкүміспен жақсы ғой. Анда-санда текетіресі болмаса, тілінен де, қолынан да келеді, — деді Әлиза.

— Ал қоспақ мінезі ұстаса бақырып, үстіңе құса салатыны да бар, — деп Мөңке күліп еді.

Әлиза Мөңкеге: «Қой, ойбай, тыныштық керек», — деген кескінде ернін тістеп, алдына алып отырған баланың тасасынан ымдай қойды. Мөңке төр алдына қисайды. Ойынан он жігіт шықпай қойды. Ебейсін мен Қалау бастаған он жігіт... Мөңке бір рет Айғаншадан кіші ағасының қайда кеткенін сұрағысы кеп оқталса да, бірақ аузы бармады.

Күн санап күдігі қалыңдай берген, бір күні қасында жатқан бәлекейді шынтағымен түртіп:

— Балкүміс! — деді ақырын. Аяқ жетер жердің қыбыр-сыбырын басқадан бұрын осы бәлекей қатынның білетініне күмәнданбайтын.-Тәңірберген теңіз жағасына келуін жиілетіп кетті ғой? Бұнда не сыр бар?

— Соны да білмейсің бе? Көз бар ма өзіңде? Әлде сенің көзің шырыш балықтан басқаны көрмей ме?

Мөңке енді бірдеңе десе бүлдіріп алатындай қорықты да, үндемеді.

— Тәңірбергеннің жайын білмейсің бе? Ана жылы Ақбаланы аларда да Судырақты бауырына тартпады ма? Астыңа ат мінгізем деп емексітіп кеп, шаруасын бітіргесін Судыраққа өкшесін бір-ақ көрсеткені қайда?

— Оның ендігі көз тіккені кім?

— Мазамды алмашы! Сенімен сөйлессең жарым жасық құриды, — деп Балкүміс ызаланып, екеуара жамылып жатқан көрпені өзіне тартып алды. Мөңке үнсіз. Балкүміс оның жастыққа басы тисе қор ете қалатынын біліп: «Мұнда дауа жоқ, ұйықтап кетеді. Кәпірдің балықтан басқа ойы жоқ... Мен ғой сорым қайнап, осыған пенде боп жүрген», — деді ішінен. Сосын микеще шәкіртіне ыза болған ұстаздай, Мөңкені бүйірінен түйіп қалды.

— Әй, су патшасы — Сүлеймен, ұйықтап кеткен жоқсың ба?

— Жоқ, ояумын.

— Оныңа шүкір, — деп Балкүміс зілсіздеу күлді.-Есің дұрыс па, шалым-ау. Тәңірбергеннің көзі түскендей бұл ауылда Айғаншадан басқа кім бар? Екі ауылдың айы да, күні де сол емес пе?

— Қой әрі! Біреудің жалғыз қарындасы... Баланы кірлеме.

— Кірлеп, мен оның бетіне күйе жағыппын ба? Жалғыз болса қайтеді? Жалғыздікі бітеу бола ма екен?

— Әй, найсап, қой енді!

— Мен неге қоям? Не деп қоям? Тыныш жатқан кісіні ұйқысынан оятып алады да, қой-қой деп кіжіңдегені несі. Жалғыздың талайын көргенбіз. Жалғызынан қалай жабысқанын білмей қалатын.

— Туһ, саған дауа болмас.

Мөңке басын көрпемен бүркеп алды.

Балкүміс осыдан қашан көзі ұйқыға кеткенше сөйлеп жатты. Мөңке ояу; Бәлекейдің сөзінде жан бар: Алдаберген мен Тәңірбергеннің жігіттері биыл жаз бойы жағадан пішен шапты; пішеншілердің соңы жағадан көтеріліп болған жоқ. Көк құрақты құлатып салғасын, олар Қарамоланың сыртындағы қалың жантақты шауып жатыр.

Тәңірберген оларға жолаған жоқ. Қасындағы қосшы-қолаңымен жағаға шатыр тігіп, ойын-сауықтатып жатқанда, кеше қаладан керуен кеп, мырзаның жағадағы қыстауына ағаш, тасты үйіп тастады. Шебер ұсталар қала үлгісімен асты-үстін тақтайлап үй салмақ. Үй біткенше басы-қасында болмақ. Екі әйелінің екі үйі тұрғанда үшінші үйді қайтеді.? Жөн сұраған кісіге жас мырза шешіле қоймапты. «Үй көптік ете ме, Жасанжан да оқуын бітіріп, елге келіп жатыр ғой», — деп екіұштылау жауап беріпті.

Бәлекей қатынның жаңағы сөзі бұлар білмейтін біраз сырдың бетін ашты. Айғаншаның анада үлбіреп киінгені де тегін емес. «Апыр-ай, сонда Ақбаланың орнына Айғаншаны кіргізіп алмақ па? Мына үйді сол үшін салады-ау, шамасы!»

Түнімен ой қажытқан қарт балықшы таң алдында көзі ілініп бара жатыр екен. Көрші ауыл жақтан шыққан әлдебір ашынған әйел даусынан шошып оянды. Іле-шала Әлиза мен Балкүміс те оянып, сыртқа жүгіре-жүгіре шықты. Ай қызарып батыпты. Таң алдындағы түн талмаусырап, айсыз аспанның алыс көкжиегі құланиектене бастаған екен. Бұлардың ауылы жым-жырт, тыныш. Тек іргелес отырған Дос аулында бір бөлек әбігер тап болған. Таң алдындағы тыныштықтың шырқы бұзылып, үлкен ауылдың жандары қатты әбігерде. У-шу. Азан-қазан.

Жел сол ауыл жақтан еді; ық жақтағы бұларға әлгі у-шудан кейде бір-жар сөз естіледі. Бұлар онан түк ұққан жоқ. Тек осы жасында жамандықты көп көріп, жүрегі шайлығып қалған қарт ана шошынып, өз-өзінен дір ете қап тұрған-ды. Кенет бір жас әйелдің ышқынып шыққан ащы даусын есіткенде, қарт ана:

— Мынау... тегін емес. Кім де болса, біреу сорлап қалды ғой, — деп еді.

— Ішке бар, — деді Мөңке.

— Жоқ, жоқ, менен қорықпа. Алғашқыда жүрегім көтеріліп еді... Қазір басылды.

— Мынауың кім? Балкүміс пе, әй? Қайт! Қайт! — деді Мөңке айқайлап.

Балкүміс жалаң бас. Жалаң аяқ. Ұзын көйлектің етегін жоғары көтеріп, ышқырына қыстырып апты. Аяғы аяғына жұқпай зырлап барады.

Балықшылар көзін уқалап, үйлерінен жүгіріп шығып жатыр.

— Мынау не дауыс? Мына ауылға не болды?

— Біле алмай тұрмыз.

— Сірә, кісі өлген ғой. Мына бір шекеңнен шыққандай жас әйел даусын байқайсың ба, баласынан айрылған ана, әлде жарынан айрылған келіншек қана дәл осылай қақсап қалатын еді ғой, — деді бір қария.

— Ойпырым-ай, мына әйел даусы сай-сүйегімді сырқыратып барады. Бұл кім болды екен?..

— Тоқташы... тынышталшы! — деді қарт балықшы ана ауылға шыдамсыздана көз тігіп.

Таң білініп, төңірек бозамықтана бастады. Дос аулы әлі абыр-сабыр. Ауыл үстін аттылы кісілер басып кетті. Бес-алты кісі жаралы біреуді аттан түсіріп, қолдасып көтеріп ішке кіргізді. Онан сайын қарт балықшының күдігі қалыңдай түсті. Әне бір кезде қырда отырған кедей ауылдың пішеншілері теңіз жағасына кеп, қостанып жатқан. Олар бір күні кешкісін қарт балықшының үйіне кеп ас-су ішіп кеткен-ді. Солар ас үстінде тосын бір жайды қозғап «Тәңірберген түрікпеннен жылқы алғызып ұстап отыр», — дегенде, қарт балықшы сенбеп еді. Соның растығына көзі енді ғана жеткендей болды.

* * *

— Өлген күйеуін жоқтап тірілткен қатынды көргем жоқ. Бар, айт, қақсай бермесін, — деді Тәңірберген ақи көз жігітті шақырып алып.

Ақи көз үнсіз шығып кетті. Мырза жаманат хабардың енді осы өңірдегі халыққа тез тарап құлақтанып кететінін білді. Ақи көзден кейін ол Дос пен Төлеуді шақырып, азаматы қаза болған үйлерге бір-бір ірі қара беретінін айтты да, тез жөнелтті.

Дос та, Төлеу де үндемеді. Екеуі де көзін жерден көтермей тымырайып алған. Tic жарып үндемесе де, ар жақтарында реніш байқалады.

— Өлік шығынын да өзім көтерем. Тек жылап-сықтауларын тоқтатыңдар.

— Айтып көрейік...

Тәңірберген бұл екеуін суық қабақ астынан шығарып салды. Осы жолғы сәтсіздікті кімнен көрерін білмей ішінен тынып отыр. «Қолапайсыз қыр дуадағына қайдан жуыдым», — деп ойлап, Аққұм бойындағы атасына ызаланып қояды.

Осы жолы ол түрікпен ішіндегі тентек ру-Текежәуміттің іргелі, ірі байының жылқысына көз тікті. Бұл байдың аты шулы Жөнеуіт ханмен астарлас екенін біліп, жалғыз аттануға жүрексінді. Жігіттеріне шөп шапқызған боп жаз бойы жағада жатқанда, ол бір жағынан осы жайды да көздеп жатты. Аяққұм бойындағы қайын атасына сенімді кісісін жіберіп, астыртын сөйлесіп, келісіп алды да, бұл жолы түрікпен жеріне қарулы қол аттандырды. Екі жағы да ең бір жау түсіргіш, мықты жігіттерін сайлап шығарып еді.

Тәңірберген жақтан Қалау бастаған он жігіт атқа қонды. Көбі қырдан келген кірмелер. Тәңірберген өз жігіттерін таң алдында, ел шырт ұйқыда жатқанда атқа отырғызды. Аттанар алдында Қалауды оңашалап шығарып алып, сақтық жайын қатты ескерткен-ді. Түрікпендер таң, алдында жылқыға тиген жауды біліп қап, белдеуде тұрған аттарына міне-міне қуыпты. Тәңірбергеннің жігіттері көнбеген; және қарабайыр қазақы аттардан түрі бөлек түрікпен жылқыларын көргесін Тілеу-Қабақ жігіттерінің көзі қызығып, желігіп кетіп, әншейіндегі жау түсіргіш содырлығына басқан; жылқышы ілгері оздырып жібергенде, жүйрік атты жиырма-отыз жігіт ізін өкшелеп келе жатқан қуғыншыларға қарсы шауыпты...

— Абыройсыз қалдық. Сол дуадаққа жоламау керек еді... — деп Тәңірберген ішінен опық жеумен болды.

Үстіне Мөңке кірді. Тәңірберген оның тегін келмегенін білді де, сұлу жүзін суық ұстап, сазарып алды.

Мөңке төрге шығып отырған бойда Тәңірбергенге тіктеліп қарады:

— Әй, жарқыным, өз арамызда не істесең де алдыңа шыққан адам жоқ еді ғой. Басқаңды қайтейін. Іргесі бүтін отырған бір ауылды екіге бөліп иттей ырылдастырып қойғаның аз ба еді? Талауың мен тонауыңа біз жетпеуші ме едік. Көрші отырған ағайын халыққа ауыз салғаның не?

— Сен шал әуелі өз жөніңді жөндеп ал. Қимақ қышымасын...

— Халыққа батқан іске мен қалай қайыспаймын? Түбі бір түртпейді демеуші ме еді? Түрікпен тескейде малың, төсекте басың қосылған бауырың емес пе еді? Малға бола ағайын елмен араздастырдың...

— Қой, әрі! Менің өз малым өзіме жетеді. Түрікпеннен мал алғызсам, мына қасыңдағы қара сіңір кедейлерге бөліп беру үшін істегем. Жақсылығымды да жамандыққа шығарып отыратын жауым бар екенін білем. Әй, қайсың барсың?

Еңгезердей екі жігіт сып беріп кіріп келді. Тәңірберген оларға иегімен Мөңкені сілтеп, «мынаны алып кет!» дегендей болды.

Екі жігіт үн-түнсіз жетіп кеп, қарт балықшыны тырп еткізбей екі жағынан ұстады да, сыртқа ала жөнелді. Қарт балықшы есік алдына барғанда қатты бір бұлқынып, артына қайырылып тұрып:

— Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Қазақ пен түрікпен арасына от тастап, бітіспес жаулыққа бастап бара жатырсың. Ертеңгі күні осының арты не боларын ойладың ба? — деп зіл тастап кетті.

Бұның арты тегін бітпесін Тәңірберген де білді. Осы жолы оның жігіттері қара үздіріп кете алмай, қуғыншыларды ауыл іргесіне дейін ізіне сап ертіп әкепті. Және ол жорыққа қатысқан жігіттерден қайта-қайта сұрап отырып, Қалаудың бір қаталдығын есітті. Түрікпендер жағынан аты жүйрік бір жас жігіт ұрыс үстінде ерекше көзге түсіпті. Көп жылқыны ілгері оздырып жіберіп, қаша ұрыс салған қазақтардың алдына шығып ап, жолын кес-кестей берген. Осы жігітке Қалау талай шүйліккен екен; бірақ аты жүйрік жігіт жеме-жемге келгенде жалт беріп, сойыл астынан сытылып кете берген; тіпті бір айқаста түрікпен жігіттің күші басымдау түсіп, Қалауды ұрып жыға жаздапты.

Қалау әбден өшігіп, ізіне түсіп жүріп, ақыры оның атын құлатыпты. Түрікпен жігіт бір аяғын үзеңгіден шығара алмай, аттың астында қап, қарсыласа алмаған. Сол сәтте Қалау ағызып кеп, ат үстінен мойнына қыл шылбыр тастап сүйрей жөнеліпті.

Күн кештете қуғыншылар қара үзе бастады. Және қазақ жеріне кіргесін бұлар ештеңеден айыл жимады. Қасқажол, Қаратамақтың деңгейіндегі елсіз жазыққа тоқтап, бір түнеген-ді. Сонан қол, аяғын шылбырмен байлап тастаған тұтқын жігіт от сәулесі жанында тұнжырап отырған түсі суық кісілерге «тірі қалдыра көріңдер» деп жалынып, зар қағыпты. Кейбіреулер шыдамай босатып жібергісі келсе де, Қалау шімірікпепті. Кешегі соғыста жараланған бір жігіт сол түні таң алдында жан тапсырды. Қалау кісі жаны түршіккендей бір қаталдыққа іштей бекіп, бар қаһарын бетіне жиып алған. Тұтқынның жанына бір кісіні жолатпапты. Ертеңіне жігіттерін таң біліне оятыпты. Бәрін ілгері аттандырып жіберіпті де, ал өзі кісі зары құлағына кірмейтін меңіреулікпен қол-аяғы байлаулы жатқан тұтқын жанында үнсіз тұнжырап тұрып алыпты. Оның ар жақ ойын аңғарған тұтқын енді тіпті шыр-шыр қағып: «Өлтіріп кет», — деп жалынған екен. Қалау сол түк шімірікпеген күйі атына мініп, ұзап кеткен кісілердің соңынан жөнеліпті...

Мұны естігенде Тәңірбергеннің төбе шашы тік тұрды. Елсіз-сусыз далада қол-аяғы байлаулы қалған түрікпен жігіт көз алдынан кетпеді. Сонан ол қашан әлі құрып, азаппен өлгенше жапан түзде шыр-шыр етіп жәрдем сұрап жатқан болар. Мырза Қалауды дереу шақырып алды. Қалау мырзаның қуып жібермек боп қаһарына мініп отырған көңілін сезген сияқты. Құлақ жоқ, мұрын жоқ, домаланған бұзаушық басын бауырына алып, үнсіз кірді. Тәңірберген мына жігітті өзіне жауықтырып алғаннан гөрі дәл осындай қаныпезер біреуді қолына ұстап отырғанның бөтен болмасын ойлады.

— Ой, жексұрын... кет!.. — деді Тәңірберген ақырын, бірақ бет бақтырмайтын үнмен.

* * *

Балкүміс әкесінің үйінен ашулы келді. Есік алдында жатқан итті бір тепті. Онан бұрқылдап сөйлеп жүріп жолында тұрған ыдыс-аяқты лақтыра бастады. «Ендігі кезек менікі», — деді Мөңке.

— Су патшасы Сүлеймен... отырсың ба?

Мөңке ойының дәл келгеніне таңданбады. Әкесінің үйінде кімнің не дейтіні бұған белгілі. Әсіресе Қарақатынның айтатын сөздері көкірегінде сайрап тұр. «Сорлы!-дейді ол әрине.-Күйеуге шыққасын да сорың арылмады, иығың жылтырап әлі бір көйлек киген жоқсың, — дейді ғой ол.-Екі қақбастың отымен кіріп, күлімен шығып жүрсің», — ден, ол жақтан Қарақатынның қызын ширықтырып жіберетінін біледі. Қарақатынның есі-дерті Балкүмісті бұнан айырып алып, өзінің айтқанынан шықпайтын біреуге қосу. Көздеп жүрген кісісі де бар. Ол кісісі, бірақ қазір жараланып, ес-түсінен айырылып жатыр.

— Осы үйге пенде болғаныма жылдан асты. Иығым жылтырап әлі бір көйлек кимеппін.

Мөңке мырс етті.

— Неге күлесің? Сол бекер ме?

— Әулиелігіме күлем...

— Адыра қал! Қатын-баласын асырай алмай жүріп, әулиеліктен дәмесін қайтейін.

— Айта түс. Сөзіңнің төркінін танып отырмын.

— Тұтақ! Сен сөзге түсінетін бе едің? Сен бірдеңе түсінсең, осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығып жүрмін. Ебіл-себіл түрім мынау.

— Иә, түрің келісіп тұрған жоқ. Бетіңе түгіңді шаншып түйіліп келіпсің.

— Менің түгім денеңе қадалды ма?

— Қадалмағанда ше... Ұрыс жоқ жерде ұрыс шығарасың. Кәне, айтшы, саған не жаздың? Жазығымыз не?

Балкүміс басылып қалды. Мөңке оның сөзге тоқтағанына таң қалып, жағасын ұстағандай боп отырғанда Балкүміс қайта көтерілді. Қолға алғанға жұбанбай, қақылдап жылап жүрген баланы Әлизадан жұлып алды.

— Сенің не пәлең бар осы? Сен алсаң бала жылай бастайды.

— Маған қайт дейсің, табанына сүлік салып жатқаным жоқ. Бала шағатын жыланым да жоқ. Алақаныма салып аялағаннан басқа...

— Тұтақ! Аялап қарық қылғаның белгілі.

— Әй, қоясың ба, жоқ па? — деді Мөңке маңынан қолға іліккендей әлдене іздеп.

— Әкіреңдеме. Ал қоймадым. Сонда не істейсің? Кәне, қайратыңды көрсетші.

Бұрын бұндайда отбасының тыныштығын ойлайтын Әлиза ерлі-зайыпты екеуін татуластырмақ боп шыж-быж боп араға түсетін-ді. Бұ жолы бірің өл де, бірің қал дегендей есік алдында жатқан ала қапты алды да, ауыл сыртына тартты. Долданып алған бәлекей, әлі де болса тілін тартпай, шаңқылдаған даусы сонан қашан бұл бір қырдан асқанша естіліп тұрды.

Осы күні қарт ана үй ішіне ренжігенде үн-түнсіз қабын алып, түзде тезек теріп, ұзақ жүріп қайтатын. Отбасынан маза қашса да, бар өмірі өткен мына дала қашанда бір қалыпта, сәл ұзап қыр басына шықса қарт ана түс шайыспаған кәрі танысына қауышқандай болады. Мына жақта-Кендісай. Ана жақта-Талдыбеке. Анау-Ақбауыр. Осылардың жел жағында тұмсығын теңізге тіреп жоны күдірейіп көлбеп жатқан мыжырық тау-Бел-Аран. Бұл жарықтық осы өңірдің халқы бастан кешкен бағзы заманнан бергі бар қуаныш, бар реніш, қасірет-қайғы бәрі-бәрінің үнсіз айғағы, көне көз куәсі ғой! Бір толғағында... сол қай баласы еді... Уһ-һ, ұмыта бастапты-ау... Әділжан ба, әлде Жаңылжан ба... осы екі жарығымның бірі... толғақ қатты боп жаны құрғыр шырқырап көзіне көрінгенде бұл әулие-әнбиелерге, сосын Бел-Аранға сиыныпты. Оны өзі білген жоқ-ты. Кейін қатындар айтқанда бұл құйттай да қысылған жоқ. Неге екенін қайдам, осы мына кәрі Бел-Аранның кісі қиналғанда желеп-жебейтін аруағы бар киелі жер сияқтанады да тұрады. Атын атағанда да басқа жұртқа ұқсап турасынан қойып қалмай, «жарықтың Бел-Аран», — деп пір тұтып атайды.

Қанша айтқанмен үйде кісі өзін даладағыдай емін-еркін қайдан сезсін... Үйде отбасындағылардың қас-қабағына қарайсың. Сөзің өлшеулі. Қимылың есептеулі. Біреуден қысыласың. Біреудің көңіліне қарайсың. Далада кісі өзін дарқан сезінеді ғой. Сонан шығар-ау, далаға шықса көкірек кеңіп, көңілге қай-қайдағы оралып, шерлі жүрек сарнап қоя береді. Көбіне Бел-Аранмен сөйлеседі. Теңізбен тілдеседі. Көзіне түскеннің бәріне: ұшқан құс, жүгірген аң, Бел-Аранның баурайында жайылып жүрген осы ауылдың малымен сөйлеседі; жерге түспей сонау көкте шыр-шырлаған бозторғайға, басқа да кішкентай, әлсіз пақырларды аяп, желеп-жебеп ақылын айтады. Құдай қылса қайтесің, адамдар сияқты бұлар да басы піспей, бір-бірімен ала көз, қырғи қабақ болатынын қайтерсің?.. Бұлардың да арасында тісті, тырнақтысы, жазықсыз зәбірлеушілер қанша?! Қарт ана қабы тезекке толса да үйге қайтпай, ауыл сыртындағы Қара молаға бұрылды.

Әлиза аңырап кеп, үлкен қорымның шетінде өзгелерден оқшауырақ жатқан он қабірдің басына тоқтады:

— О, боталарым, жатырсыңдар ма?

Әлиза қабын тастай салды да, мола жанына тізе бүкті. Құран оқыды. Дұғасын бағыштады. Сосын алақанымен он қабірдің топырағын бірінен кейін бірін сипап, қоқыр-соқырдан тазартты. Сосын, әр кездегідей, жел айдап әкелген шөп-шәлеңді жинап, алысыраққа апарып тастады. Балалардың басына келген сайын бұрын сыбағаларың деп піскен балық, нан әкелетін. Соның бәрін балалардың аты жазылған кісі бойы құлпытастың төбесіндегі шұқыршаққа қойып кететін. Құс, аң жесе де, өлі аруаққа сауабы тиер деп ойлайтын. Бұл жолы құр қол келгеніне өкінді. «Дәметіп қалды-ау, құлындарым», — деп ойлап, көңілі босады.

Әлиза үйге жалыны сөніп, суынып келді; алдынан ұрыс даярлап қойған Балкүміспен де жұмысы болмады. Оның бір сөзі миына кірген жоқ. Сол күннің ертеңіне Еламан келді.

Балықшылар жиналып қалды. Үйдің іші тарлық ететін болғасын Мөңкенің айтуымен жас келіншектер сыртқа төсек салды. Шай қайнады. Қазан көтерілді. Мөңке аулының қазіргі бетке шығарлары жиналып, Еламанды ортаға ала отырды.

— Сені де көретін күн бар екен ғой.

— Ал, айналайын, қалайсың, аман-сау барсың ба? Шалқардан келе жатырсың ба?

— Иә, Шалқардан шықтым.

— Сені келеді деген кімнің ойында бар? — деді Мөңке, арқа-етек кеңісін, өзім іздеп барып, дидарласып қайтам ба деп жүр едім. Келгенің жақсы болды.

Бұл кеш бір жан үйіне қайтпады. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қалың ұйқының бір уақыты болғанша балықшылар Еламаннан өзі болып қайтқан жақтың әңгімесін сұрады.

Алғашқыдай емес, қазір Еламан тартыншақтап отырған жоқ, көңілді. Әңгімеге де ықыласты. Туған жерге келді. Дос-жаранға қауышты. Бел-Аран анау. Қараңғы түнде жотасы еміс-еміс қарауытады. Ұлы теңіз үй іргесінде ақырын солықтайды. Балықшылар ауылы да сол баяғысы. Сол баяғы жер үйлер. Әнебір тұста Ақбала екеуінің жерқазбасы болатын. Бұрынғы, бұл білетін теңіз өңірі сол қалпы. Кісілер де өзгермеген. Тоқта! Түк өзгермегені қалай? Иә, бәсе, өзгермесе, бәрі сол баяғыша қарап тұрса, кәне... кешегі Рай, Бөбек қайда? Ер көңіл батыр Кәлен... оның орнын кім толтырады? Жиын топтың арасында қалған жұрттың бәрінен иығы асып отырмас па еді? Батақтың Сарысын, Қыз Қосанды, Тарлан атты осы отырған жиынға зор даусымен айқайға басып әуелете шырқамас па еді? Жә, жә, еңсеңді көтер. Елге келіп, еңсең түсетін жөнің жоқ. Өлген өлді. Тірілерге өмір тіле. Талпын. Талап қыл.

Балықшылар таң алдында ғана тарады; үй іші төсек салғанша Еламан ауыл сыртына шығып, бой жазып қайтты; үй іргесінен басталатын ұлы теңіз таң алдындағы самал желге толқымай, ақырын тыныс алып, солықтап жатыр екен. Еламан балықшылар аулының жік ашып бөлініп кеткенін естісе де, олардың тап мұншалық жүз көріспей жауласып кеткенін білмеуші еді; Дос аулы таяқ тастамдай ғана жерде отыр; олар, әрине, Еламанның елге кеп, Мөңке үйіне түсіп апақ-шапақ қауқылдасып жатқанын есітті. Сонан келе бір адам аяқ баспады. Басқалар білместікпен істесін, ал Досқа не жорық? Жауласса, Мөңкемен жауласты. Оған Еламанның қатысы қанша? Керек десе, бұлардың ашу-араздығы арасында да болған жоқ. Сосын бұның осы жолғы келісінің жөні өзгерек емес не? Жат жерге жалғыз інісін жерлеп кеп отырған жоқ па? Бұл жоқта қарт әжесі де дүние салды. Тым құрыса соны ойласа нетті? Елде жүргенде тілі тиіп, түс шайысқан жері жоқ еді ғой.

Еламан үйге келсе, Мөңке әлі жатпаған екен.

— Ауылың азайып қалған ба, қалай? — деді Еламан.

— Иә, солай.

— Басқа басқа, Мөңке аға, оған не болды?

— Ай, қарағым-ай, жұрттың бәрін өзіңдей көресің бе? Ол тоң-мойын келмейді, күтпей-ақ қой.

— Со-лай де?!

— Иә, солай. Қазір оның сиынатын пірі, сүйенетін құдіреті-Тәңірберген. Осы күні бізбен де Тәңірбергенге арқа тіреп отырып сөйлеседі. Жә, менің сөзімді қайтесің. Жатайық, — деді де, Мөңке төсегіне бармай, киімшең бойымен қонағының жанына қисая кетті.

Кеш жатқандарына қарамай, балықшылар өздерінің күндегі дағдысы бойынша ерте оянды. Шай үстінде Еламан таяуда Достың анасы қайтыс болғанын есітті. Ескі қазақ салтында өлік артын күткен үй қашан кәделі күн өткенше ешқайда шықпай, көңіл айтатын жақын, жуықты отбасында күтетін салт бар. Ендеше, үйіне барып, өлікке Құран оқып, артындағыларға көңіл айтатын рет бұныкі.

Еламан шайды тез доғарды; қасына екі-үш шал ертіп, іргелес отырған Дос аулына беттеп келеді. Бұлар Мөңке аулындай емес, артында ішіп-жейтін қор болғасын ер-азаматтары таң сәріден теңізге шыға қоймайтын көрінеді. Күн көтеріліп қалса да, ертеңгі шайға әлі отыра қоймапты. Тәңірбергеннен алған бірер қарасын ұзатып өріске шығарып сап, енді үйлеріне қайтып келе жатыр екен. Бұлар жақындағанда басына қара жамылған бір келіншек түзге отырғалы ауыл сыртын бетке алып бара жатты.

Еламан түнде Мөңкеден бұл ауылдың таяуда ауыр қазаға ұшырағанын есіткен-ді. Тәңірберген қазір көрші елдерге жігіттерін астыртын аттандырып, өрістен жылқыларды қуып әкеліп, көрші отырған екі халықтың арасына от тастап, бұл өңірде бұрын-соң болмаған тағы бір түсі басқа бүлікті бастағанын айтқан.

Қарақатын сыртта жүр екен. Үйіне келе жатқан кісілерді көрді де, сып беріп ішке кіріп кетті. Қарқатынның салақ жайын білетін Еламан өздері жеткенше отбасын қағып-сілкіп салсын деген ниетпен әдейі ақырын жүріп келеді.

— Ағаң күйлі. Көңілі түссе қой сойғандай да шамасы бар.

— Онан басқалары қалай? Олар да малды ма?

— Бұл ауылда мал ұстамайтын үй кемде-кем.

— Е, сөйтіп... бұларды жарылқап тұр де? — Шалдар күлді:

— Кімді кімнің жарылқап отырғаны бір Аллаға аян.

— Түсінбедім.

— Ол заңғардың қулығына найза бойламайтын ғой. Өзің ойлап қара. Жазатайым малы өле қалса, дереу құнын өндіріп алады.

— Қалайша?

— Ой, шырағым-ай, Тәңірберген тірі болса ретін табады. Анада бір балықшыға өлген малдың құны толғандай ғып шөп шапқызып алды.

Еламан үндемеді.

— Солай болғасын тайлақты енесіне қосып өріске айдап жіберді не, «сүтін іш, қоңын қисайтпа!» — деп, балықшыларға бір-бір қарасының майын берді не?

— Оны айтасың ба... Бұның сыртында оның тағы бір мықты есебі жатыр: сауынға берген малы арқылы ол мына Дос, Төлеу сияқтыларды өзіне тәуелді ғып, қол-аяғын матап байлап алып алды емес пе?

— Тө-леу?.. Сіз осы Төлеу дедіңіз бе?

— Иә, Төлеу...

— Ол қай Төлеу?

— Сен оны білмейсің. Сендер солдатқа кеткен жылы қырдан көшіп келді.

Еламан тұнжырай түсті. Түрікпендер жұртқа есесін жіберді дегенді бұл есіткен емес. Ертеңгі күні олардың бір тентегі есеміз кетті деп аттанып шықпасына кім кепіл? Апыр-ай, Төлеу дей ме, әй? Төлеу? Аты қандай таныс. Кірме болды-ау? Көшіп келмей жатып Тәңірбергеннің қойны-қонышына кіріп алған ол кім? Осыған дейін іргесі бүтін отырған ауылдың арасын ушықтырып бүйідей тигесін Тәңірберген тасыраймағанда кім тасыраяды. Мыналардан есіткендері рас болса, оның әлгі қылығы бұрын-соңды бұл өңірдің бір байы істемеген сорақы қылық қой. Алаңғасарлар мен аңқауларды қолға түсіретін анық тұзақ.

Дос Еламанды салқын қабылдады: оның ұсынған қолын ықылассыздау қысып, сәлеміне орай ернін ғана қимылдатты. Күйеуінің ыңғайын байқаған Қарақатын да қозғалмады. Көрпе-төсектері жиналмай, шашылып жатқан төрге отыру ыңғайсыз болғасын қонақтар кірген бетте жоғары шықпай көзімен орын іздеп, есік алдында іркіліп тұрып қалды.

— Көрпе сал! — деді Дос.

Қарақатын құлықсыз қозғалып, шашылып жатқан төсеніштерді әрлі-берлі теуіп іргеге таман ысыра салды.

Аядай жерге тығылысып отырған шалдардың бірі Құран оқыды. Еламан үй ішінің ыңғайын ұнатпай отыр. Дұға артынан қазалы кісілерге көңіл айтар жерде шешіле алмай, біраз күрмелді.

— Дос аға, бір сен емес, жарықтық баршамызға ана еді. Құдай бұйрығына кісі ара тұра ма. Артының қайырын тілейік, — деді Еламан.

Дос тағы да ернін қимылдатты. Еламан қанша шешілейін десе де, Дос осыдан артық пейілге баспай, басы бауырына түсіп, бітеуленіп отыр. Еламан оны тілге келтірудің қиын екенін көрді. Түндегі Мөңке сөзінің шындығына көзі жетті.

Ескі салт бойынша Құран оқығаннан кейін өліктің артын күтіп отырған жанашыр жақындар ас-су қамдайтын. Соған ыңғай білдіруші еді. Қарақатын қол жая келген кісілердің көңілін онан да суытты:

— Әй, не қып отырсың? Мойныңа неге су кетті? Шешең жаңа өліп, оң босағаға қойып отырған жоқ едің ғой. Төлеудің үйіне Тәңірберген мырза кеп, сені күтіп отыр.

— Күте тұрар...

— Мынау не дейді, әй? Мырзаны күттіріп қоятын сен кімнің шікіресісің?!

— Әй, қатын, жап аузыңды! Мына кісілерге шай қой.

— Есің дұрыс па? Шайыңның жабдығы толып тұрған кісідей...

— Қысқарт! Шай қой!

— Шай қой, шай қой!.. Сенің талқы қара суыңа кім зәру дейсің?!

Еламан қасындағы шалдарға кетейік деген ыңғай білдірді. Шалдар да шаққа отыр екен. Еламаннан ыңғай болғасын тез-тез түрегеп, есікке қарай беттеді. Осы арада күтпеген бір оқиға болды; қонақтар есіктен шығар жерде Қарақатын сайқылана күліп, Еламанның алдын кес-кестеді.

— Қайным-ау, неге асықтың? Келуіңнен кетуің тез болды ғой.

Еламан Қарақатынның бір қиқарлыққа басқалы тұрғанын білді. Не де болса сыр бермеуге тырысып, оның күлкі тепсінген жылтыр қара бетіне жай көз тастап артын сабырмен тосып тұр.

Қарақатын:

— Бұл қалай болды? Әңгімеңді де айтпадың, — деп ар жағынан құйқасы көрінген сұйық қасын сайқылана керіп,-бірақ «Ел құлағы елу», біз де естіп жатырмыз. Әңгіменің қызығы сенде көрінеді. Қайта табысқан көрінесіңдер, — деп бетіне мысқыл шауып мырс етті. Еламан оның аямасын білді де, жол бермей, алдын кес-кестеп бөгеп тұрған қатынды иығының басымен қағып жіберді де, үнсіз жүре берді.

— Мына ит қайтеді, әй?

Еламан қайырылған жоқ. Ел анасы болған кешегі қадірлі жанды аяды: «Тірісінде сыйламап еді, өлгесін де байғұстың артын дұрыстап күтпей отыр екен», — деді ішінен.

Еламан ешқайда шықпады. Мөңке ауға кетеді. Бәлекей баласын көтеріп әке-шешесінің үйіне тұра жөнеледі. Әлизамен екеуі оңаша қалғасын қарт ана көз көрген қайнысымен қатар отырып ұзақ сөйлеседі. Алғашқы күндері айтқаны-Бөбек жайы. Бөбек бақытсыз болды деді. Ожырай төбесінен таяқ айырмайды деді. Раймен көңілі жақын болғанын кешірмей, ожар жігіт бір жолы ішке тепкенде Бөбек есінен танып құлап, бойындағы бала өлі түсіпті. Сонан бері Бөбек талма ауруға ұшырады деді.

— Өткен қыста келіп, бір айдай жатып кетті. Сорлы бала қашан кете-кеткенше Райды есіне алып, көз жасы омырауын жуды да отырды. Құрысыншы, қайсыбірін айтайын. Рай екеуінің бір-біріне ықыласы басқа еді ғой, — деді де, Әлиза түрегелді. Кешкі астың қамына кірісіп, сырттан бір құшақ отын әкелді. Ошаққа от жақты. Қазанға су құйды. Сосын қалған шаруаны тастап, Еламанның қасына кеп отырды. Еламан келгелі айтып тауыса алмаған тағы әңгімесі бар сияқты. Соны байқағасын Еламан қолындағы домбыраны іргеге сүйей салды да, кәрі анаға бет бұрды.

— Сен білмейтін не сыр бар? Қанша бала тусам да, қолым қатаймады. Менің бауырымды суалтып, жердің астын қуантып жатыр, — деп көзіне жас алды.-Құдай мені тақырлады. Қызғалдақтарымды кеудемнен үзіп әкетті. Сосын қайтейін... Бұл байғұс та көз ашқалы су кешіп қара борбай боп жүрген жалғыз шал ғой, тұяқсыз өтпесін деп... мына бір бәлекейді алып беріп едім...

— Дұрыс істегенсің.

— Ай, шырағым-ай, қайбір жетіскеннен істеді дейсің. Менікі Құдай алдында көңіл таза болсын деген далбаса да, әншейін. Ақылымнан алжасып жүрген кезім емес пе, кісісін тақпаппын. Қос уыс оттың басы күнде ұрыс болғасын берекет қайдан болсын?..

Еламан үндемей, жер шұқып отыр.

— Бұл күндері менің қыз ұзатып, келін түсіретін кезім еді. Қандай қарақтарым еді. Қара жер түгіл кісіге көріп беруге қиюшы ма едім?! — деп шерлі ана әр кездегідей көкірегі қарс айрыла күрсінді де, — мен бейбақ ене бола алмас па едім, — деп көз жасын бір сықты. Бірақ ол Еламан күткендей егіліп жыламай, босаңсып бара жатқан көңілін тез билеп алды. Келесіде ол тіпті кең отырып сөйледі.-Мөңке сорлыны да көрдің ғой. Қартайып бітті. Басы жұмыр пенде тірі жүргесін бәрін көреді, бәріне көнеді. Басқасын қайтейін, бір сүйектің басын тістескен Достың істеп отырғаны анау. Тәңірбергеннің тіліне еріп, ағаңмен жауласып іргесін жалаңаштап кетті. Осы жанына қатты батады.

Әлиза тұрып кеткесін де Еламан шам жақпаған, қоңыр кеугім үйде ауыр оймен сұлық отыр. Жылағысы келді, бірақ көзінен жас шықпады. Екі күн үндемей сүлесоқ жүреді де, үшінші күні Сүйеу қарттың аулына тартып кетті.

* * *

Сүйеу қартқа қараған кедей ауыл биыл қыстан күйсіз шығыпты. Неше түрлі алым-салықпен ұсақ қараны алып, азын-аулақ ірі қараны үстінен жонып жеп отырған шағы екен. Кедейленіп қалған ауыл жылдағы дағдысы бойынша биыл бауырын көтеріп көше алмай, ескі қыстауларында отырып қалыпты. Кейін күн ысысымен теңіз жағасында маса, сона көбейіп, қолдағы аз ғана қараны ұстау қиынға айналғасын аударылып қоныпты. Онда да қыстауларынан ұзамай, теңіз жағасынан қозы көштей жерде отыр екен.

Еламан ел орынға отыра кеп аттан түсті. Сүйеу қарт соңғы қозысын сойып, қазан көтертті. Қайын енесі де пейілді. Еламанға деген бұрынғы көңілдері құрттай да өзгермегенін көрсеткісі келді ме, сасқалақтап жүгіріп жүр. Соның өзінде бірде болмаса да бірде бұл күнде басқаланып қалған көңіл байқалып қап отыр. Бұл отырғанда Ақбаланы ауызға алмады. Бірақ Еламан бәрінің ойында Ақбала отырғанын білді. Келе салып кетудің лайықсыз екенін білсе де, Сүйеудікінде бір күннен артық жата алмады да:

— Ата, қайтқым кеп отыр, — деді Еламан.

— Неге асықтың?

— Шаруа бар еді...

— Е, шаруа бар ма? Онда рұқсат!

Еламан тентек шалдың қай жағынан шығарын білмей, іштей ығысып отыр. Сүйеу қарт оның әлденені айта алмай, жасқаншақтағын түрін жаратпай қап, суық көзін жылдам тастады.

— Қарсы болмасаңыз... жиеніңді, — деп тоқтады Еламан.

— Ә!.. Ә!.. Балаға келіп пе едің? Ал!.. Ал!.. Бағу қиын боп бара жатса, ауыл арасы қашық емес, әкеп тастарсың.

— Рахмет, ата!

Сүйеу қарт енді қайтып Еламанға жүз бұрмады. Осындай жердегі қаталдыққа бағып, әкесі әкеткелі жатқан жиен немересіне де назарын бұрмай, бетін сырт салып бұрылып апты.

Кемпір екі жыл бауырына басқан баланы қимай, қоштасар жерде жылап жіберді. Осы арада Ақбаласын ашықтан-ашық есіне алып:

— Жалғызымның көзі едің... — дей бергенде Сүйеу:

— Тәйт!.. Тәйт, найсап!..-деп зекіп, тыйып тастады. Еламан баласын алып жүріп кетті. Қаттырақ жүріп отырғасын кешке қалмай, ақ пен қызыл арасында балықшылар аулына жетті. Балықшылар Еламанның қуанышына құтты болсын айтып, кіріп-шығып жатыр. Мөңке мен Әлиза тіпті мәз. Олар Еламанның қайтадан үй болып, үстіне шаңырақ көтеріп жатқанын көргендей.

— «Орнында бар оңалар» деген осы. Кеше біреу едің, бүгін-екеу болдың. Енді, шырағым, үйлен.

Еламан үндемеді. Ақ жаулық тартқанның бәріне бірдей ұрына бергісі келмеді. Бос тұрған төсекке бір түнеп, бел суытып кететін бозбала емес. Ол қазір өзінен гөрі кішкентай Әшім жайын көбірек ойлады. Әшімді ез баласындай бағып-қағатын рахымды ана тапсам деп жүр. Оның үстіне қол қусырып қарап отыру қиын болып барады. Балық аулайын десе баладан шыға алмады. Әшім мазасыз. Қолға алғанды жақсы көреді. Ыңылдап ән салмай, жай көтерсең де жұбанбайды. Екі жыл бағып-қаққан әжесін іздеп, әсіресе түнемелікке қарай кішкентай қолымен Еламанның бауырын сипалап шығады. Көп ұзамай Еламанның балажандығы бұл ауылға аңыз болды.

— Қайным-ау, саған үйленудің керегі жоқ екен. Бір үйге әйел болуға жарап қапсың.

— Енді басыңа ақ салсаң жетіп жатыр, — деп қылжақ келіншектер оны жүргізбей қойды.

Сырқат бала мұнда келгеннен бері шырақтай сөніп барады. Ac талғайды. Ағарған ішкісі келеді. «Ауыртып алмасам қайтсін?» — деп қорқып, Еламан баладан басқа дүниенің бәрін ұмытты.

* * *

Осы күннің ертеңіне қарт балықшының үйіне Айғанша келді. Жұмыстан шыға сала келгені көрініп тұр. Үстіндегі киімнен шикі балық иісі шығады. Қолы, үсті-басы шырыш.

Қарт балықшының үйіне қымсынбай, емін-еркін кіріп келсе де, кішкентай баланы көтеріп өбектеген түсі басқа кісіні көріп, тоқтай қалды. Мөңкенің үйінде қонақ жатқанын есіткен-ді. Бұл ауылдың қадірлі кісісі екенін де есіткен. Бірақ оның кім екенін білмейтін. Мына бала көтерген кісінің басқа емес, сол екенін білгенде ашық тұрған есіктен аттар-аттамасын білмей, қалт етіп тұра қалды. Қарашығы шоқтанып, өзіне-өзі сенер-сенбесін білмей, қос қолын көкірегіне қысып ала қойды. Сәл есін жиғасын оның нақ бір ауылдың бала баққыш аналардай көзінен ұйқы қашқан баланы ұйықтата алмай, үстіне түсіп, бәйек боп жүрген түріне таң қалып күліп жіберді. Бала жұбансын деп әнін де дәл бір мейірбан аналардың құлаққа жайлы қоңыр даусына сап ыңырсып жүр:

Балам менің қайда екен,

Қыздарменен той-да-а...

Қонақ ішке кірген кісіні жаңа байқады. Әнін кілт үзіп ақырын бұрылды. Айғанша оны бірден таныды. Бара сала құшақтай алатындай жетіп барса да, бірақ ана кісінің әлденеге тосырқап бойын тартып қалғанын байқап, ілгері созған қолын бауырына тартып ала қойды.

— Қарындас, кешір...

— Мен... Ме-н Төлеудің қарындасымын.

— Тө-леу?..

— Есіңізде ме?..

— Апыр-ау... Төлеу-у дейсің бе?

— Иә, иә, Төлеу! Ана жылы сізді Шалқарға апара жатқанда... шұқырда отырған... Есіңізде ме?

Еламанның есіне бәрі бірден түсті: Рай. Қарлы боран. Қолын қарыған темір кісен. Жапан түздегі жалғыз үй. Екі қатыны бар ірі қара жігіт. Ағаш төсек үстінде бөксесін көрпемен орап алған қардай қара кемпір.

— Алда айналайын-ай!..-деп Еламан тез ұмтылып кеп, қызды маңдайынан сүйді.

Анасы қайтыс болғаннан бері Айғанша кісілердің ықыласын іші қалап тұратын. Әсіресе, анасының көзін көрген кісілерден көбірек дәметуші еді.

— Әжең қайтыс болыпты... — Айғанша басын изеді.

— Жарықтық жақсы кісі еді. Топырағы торқа болсын. Ал, айналайын, хал-жағдайларың қалай?

Еламан қыз үстіндегі балық иісі шыққан шырыш-шырыш киімдерге назары ауды.

— Жағдай... жағдайымыз осы...

Әлиза келді. Әңгіме үзіліп кетті. Мөңке бұл күні балықтан кеш қайтты. Кешегі дауыл ауын арқан қып есіп тастапты. Асымдық та балық ұстамаған. Оны айтпаса да, Еламан қарт балықшының түрінен байқады. Мөңкенің үсті-басы малмандай су. Зерен жүзді жылтыр қара беті бартиып іскен. Иығының басы салбырап, сүлдерін сүйреп кіріп келе жатты.

— Айғаншамысың? Амансың ба, қарағым? — деді Мөңке. Шай-суланғасын балықшылар бүгін де Мөңкенің үйіне жиналды. Ертең тағы ерте тұрып теңізге шығатындарына қарамастан олар түннің бір уақытына дейін тарамай, ананы-мынаны айтып ұзақ отырды.

— Мына бір есірік жел сендерге сор болды-ау, — деді Еламан.

— Айтатыны жоқ. Желге қарсы ескекті тарта-тарта екі қар салдырап қалды.

— Ол ештеңе емес. Ескегім сынып, бүгін мен ығып кете жаздадым.

— Апыр-ай, ә!

— Енді ескексіз қалдым...

— Ой, тәйірі, қысылатын несі бар? Судыр Ахмет ескек істеп береді ғой.

— Иә, ол Судырақ баяғыда Елағаңа да ескек істеп бергені. Балықшылар ду күлді. Жалғыз Еламан міз бақпады.

Теңіз өмірі бұған таныс. Жаз ортасы ауғасын-ақ ұлы теңіздің жел-құзы күшейеді. Су астында жүргенмен балық та басқа мақұлықтай ық іздеп, жайылым таңдап теңіз түбінің толқымайтын тыныш жерлерінде-қамысты басаттар мен қоғалы, қопақты көлдерде жүреді.

Ашық теңізде ажарлы, ірі балықтар болса болар, бірақ оны аулайтын арнаулы ау-құрал бұларда жоқ; бұлардың жаман ауына жазатайым ірі балық түссе де, шірік торлар бір бұлқынғанға шыдамай жыртылып кете беретін. «Апыр-ай, — деді Еламан ішінен,-қайда барсаң, мықтысы әлсізін талап, шырылдатып жатқан дүние. Басқасы басқа. Көк теңіздің балығын қорадағы малындай қорығаны несі? Бұнысы қай зорлық?»

Мөңке шай ішіп терлегесін жан шақырғандай болды.

— Аға-жеңгең іздеп қалар. Үйіңе қайт, қарағым, — деді ол Айғаншаның ұзақ отырып қалғанын байқап.

Айғанша бүгін біртүрлі. Ертегі тыңдаған баладай, кеш бойы Әлизаның иығына иегін сүйеп үнсіз ұйып қапты.

Үй іші жым-жырт. Май шам түтіндеп жанып тұр. Сырттан азынаған есірік желмен бірге өкірген теңіз сарыны үзбей естіледі. Әлгі бір ренішті әңгімеден кейін балықшылар біраз үндемеді. Жас бала әке алдында ұйықтап кеткен.

Қызбалау Рәйіс әуелі алақ-жұлақтап балықшыларға қарады да, сосын Еламанға бұрылды:

— Тәңірбергеннің зәбірі өтіп тұр. Кей күні осы ауылдың қазаны қайнамайды. Бұған не дейсіз? Аштан өлсең де, тұяқ серіппе, үнсіз өл дейсіз бе?

Еламан Рәйіспен бірге өзгелердің де осы сауалға жауап күтіп отырғанын байқады. Не дейді? Өлермен болсаң отқа түс деп, ызалы жандарды айдап сап, ана жылғыдай тағы да аранға жыға ма?

— Жоқтың бәрін жек көрген кісіден іздегеніміз жөн бола қояр ма екен? Теңіз жайы маған да мәлім. Балық-қашаған. Ал ашық теңіздегі балық кең даланың тағысындай, қуып ауламаса, қолға түсе бермеуші еді ғой, — деді Еламан.

— Елаға-ау, біз қумай жүрміз бе?.. Қуа-қуа таңымыз айырылар болды.

— Оны да білем.

— Білсең, бізден кінә жоқ.

— Апыр-ай, ау көзін қақпай қойды-ау? Сірә, бұл теңіздің балығы бір жаққа ауып кеткен шығар.

— Жоқ, жігіттер, баяғыда біз аулап жүргенде бұл теңіз балықсыз болмайтын. Мына Мөңке ағаларың біледі, өз аяғынан жайылатын мал секілді, балықтың да теңіз астында өрісі бар. Өрісін таппай жүрген шығарсыңдар.

Үй ішіндегі әңгімеге ертеден бері Мөңке араласпай отырған-ды. Еламанның өзіне тіреп айтқан жаңағы сөзіне ол мырс етіп күліп жіберді.

— Ие, сен жақсы айттың. Балықтың да теңіз астында өрісі болады. Тек, шырағым-ау, Темірке мен Тәңірберген балықтың да, малдың да өрісін тартып алып, өлмесең тұрма деп тұрған жоқ па?!

Еламан қысылып қалды. Мөңке енді тіпті іріленіп қызына сөйледі:

— Әнебір жылы да Тәңірбергеннің тіліне ерген Темірке біздерді дәл осылай ашық теңізге айдап шықпады ма?! Сонда Кәлен күйіп кетіп: «Бұл қара шекпеннің байы қазып шығарған теңіз емес, Құдайдың құдіретімен пайда болған, бәрімізге бірдей, ортақ теңіз», — деп еді. Ол патша кезі болатын. Енді, міне, Керенский тұсында да Тәңірбергендер теңдік бермей қойды. Құдайдың кенже ұлындай қара жер мен көк теңізді қоса билеп отыр. Бүгін олар қатын-баламыздың аузындағы асын тартып жесе, ертең көре қап, астындағы қайығыңды аударып, өзіңді теңіз түбіне батырып кетпесіне кім кепіл? Е, соның бәріне көне береміз бе? Құдай салды, біз көндік дейміз де отырамыз ба?

Жастардың да зығырданы қайнап отыр екен. Айрықша Рәйіс мәз. Бұрын Мөңкені қанша жақсы көрсе де, бір реніш бүйірінің түбінде жататын. Талай рет қиянаткердің қолында өлетін жерде де осы шал өздерін етектен басып, тоқтатып қала беретін.

Рәйіс сүйсініп кетті:

— Мөңке аға-ай, жақсы айттың-ау! Бәсе, біз қасқырдан қашқан қоянның жатырынан түсіп қалған сұр көжек емес едік қой. Бізді де бір қазақ қызы мақтанышпен тумап па еді? Қашанғы бас қорғап бұға береміз?!

— Ие, сүйдеші! Бұта түбінен бойымыз асатын күн бола ма?!

— Шіркін, Қандыөзектің аузына ay құратын күн туса, қарық болар едік қой!

— Дәмең зор екен. Қандыөзектің аузына қақпан құрылғалы қашан?!

Қартаң балықшылар күрсінді. Жастар дағдарып, Мөңкеге, онан Еламанға қарады. Еламан мұның арты тыныштықпен бітпесін біліп, іші мұздап отыр. Басқалары албырт жастықпен істесін, ал қарт балықшының көтерілгені не? Әлде, кім білген, өмір бойы қорлық көріп, зығырданы қайнап келген жан осы арада бұның елге келгенін де күш көрді ме? Сүйтті ме екен?

Еламан алдында ұйықтап жатқан баласын бешпентінің шалғайымен қымтап қойып, көп алдында кеудесін көтеріп шалқайып отырды.

— Жә, жігіттер, бұға бергеннен де берекет шамалы екені рас. Тек сендер жау мықты екенін ойладыңдар ма?

— Ойладық, Елаға.

— Ендеше, ертеңгі күні жау жеңсе де өкінбейтін болыңдар. Кейін өз іштеріңнен кінәліні іздеп, көз шұқитын болсаңдар Тәңірберген, Теміркелермен тіресудің керегі жоқ.

— Білеміз, Елаға.

— Біз бәріне де бел буғанбыз.

— Не көрсек бірге көрейік. Тек бізді де бір бастаңызшы!

— Жә, ендеше тараңдар!

Балықшылар ақырын тарай бастады. Рәйіс бұрынырақ шығып, Айғаншаны есік алдында күтіп алды:

— Шығарып салайын...

Айғанша ыңғай бермей, үнсіз кетіп бара жатты. Үйі жатып қалған екен, шам жақпады. Қалаудың қорылынан құлақ тұнып тұрған тас қараңғы үйде сипалап жүріп, Кенжекейдің қасынан төсегін тауып алды. Шешінбей, киімшең бойымен қисая кетті. Тек жатар алдында бала кезден бойына сіңген әдетпен көйлегінің етегін тартып тізесінен төменірек түсіріп қойды.

Осы кезде кіші әйелдің төсегінен Төлеу басын көтерді.

— Сен осы қайда жүресің?

Айғанша үндемей, іргеге қарай аударылып жатты. Төлеу ана жолы киім тұсындағы реніштен кейін қарындасының бетіне қатты келмей, жасқаншақтай беретін. Осы жолы да наразы бірдеңелерді күңкілдегені болмаса, әлгіден кейін Қалаудың қорылына қосылып ұйықтап кетті.

Айғанша ұйықтай алмады. Мөңке үйінен ширығып кеткен жаңағы ызалы жандар көз алдында. Ертең олар Тәңірбергенмен мықтап бет ашыспақ: я жеңеді, я жеңіледі. Осы жайды Еламан ашық айтты. Еламан! Қызық-ау! Оны тосырқамай, бірден танығанын айт. Ол баяғыда да дәл осындай еді. Осындай ма еді? Рас, басқа кісілерден бөлектеу көрінген. Ол кезде Айғаншаның өзі де нақ мұндай емес-ті. Ол кезде үй ішіндегі жандар мен қалаға қатынаған Ебейсін секілді бірен-саран саудагерлер, кірешілер болмаса, олардан басқа тірі жанды көрмей жапан түзде жабайы өскен жас қызға, шынында да, сол жолы балықшы жігіт біртүрлі оқшау көрінген еді. Қол-аяғындағы темір кісен де оны өзінен басқа өзге бірде-бір жанға ұқсатпай, даралап оқшаулай түскен еді. Әжесі айтатын әлгі бір ертегілер, қиссалар мекенінде ғұмыр кешкен бұғаудағы батыр ма? Ел қамын жеген ержүрек жанкешті ме?

Сонан бері балықшы жігіт қыз көңілінде дараланып өсе берді; осы жолы да Айғанша оның сондағыдан қанша өзгергенін ойлаған жоқ, ол тек содан бері оның қайда болғанын, қандай елдердің топырағын басқанын, тағы қандай қиындық көріп, қасірет шеккенін ойлап, екі ағасы екі жерде қорылдап жатқан көрдей қараңғы үйде көз ілмей шықты. Қараңғыда неше түрлі қорқынышты суреттер бадырайып, бірде зындан, бірде тоғыз қабат Торғауыт, Қап тауы елестеп жатыр. Мына жігіт соның бәрін бұзып-жарып, ақыры, міне, арып-ашып туған еліне кеп, «тоқсан үйлі тобырына», баласына қауышты. «Әйелі неге күтпеді екен?» — деп ойлады Айғанша таң алдында көзі ұйқыға кетіп бара жатып.

* * *

Балықшылар қайықтарын суға үнсіз салып, екі-екіден бөлініп мінді. Еламан мен Мөңке бір қайықта. Кешегі қара дауыл бүгін таң алдында басылып, жел шырадай тыныпты. Соған қарамастан бір көтеріліп кеткен ұлы теңіздің ашу-ызасы әлі басылмаған. Әлі де өз-өзінен долданып, қарауытып қайнап жатыр. Аңғар беттен сәл ғана жел соқса да шұғыл қаһарға мініп, қайта түтігуге әзір тұрғандай.

Еламан теңіз ажарын ұнатпай, қайта-қайта көз салып келеді. Әдетте ау қараған балықшымен жағаласып, қиғылық ұрып болатын шағалалар бүгін көрінбейді. Бар шағала Қандыөзектің үстіне үймелепті. Өлермен қомағайлықпен қайта-қайта шүйлігіп, төсімен суды шалп еткізіп соғып қалады. Аудағы балықты іле алмағанына ызаланып, жан даусын сала шаңқылдап, қайқаң етіп жоғарыға көтерілгенде, жаңа шыққан күн шапағына ақ қанаты күмістей тұтап жарқылдап кетеді.

Рәйіс күліп:

— Байқайсыңдар ма, шағалалар бізге балықтың өрісін сілтеп жатыр-ау, — деді.

— Жарықтық Қандыөзек балықты ғой. Достың жігіттері қарық боп жатқан шығар?..

Бұлар тереңге салған ауларын суырып шықты. Түске тарта жел қайта көтеріліп, толқын басы бұйралана бастады. Оқта-текте шілде айының мазасыз бөгелек желі килігеді. Онсыз да көк толқында шыбындаған аттай секектеп шоршып тұрған бұлардың қайығына қапылыста құйындай соғып, төңкеріп кете жаздайды.

— Осы бір бөгелек жел мазаңды алып бітеді.

— Теңіз үстінің құйыны ғой. Кәпірдің бетінен аулақ. — Балықшылар жағаға шықты; ауларды суға шайып, теңіз түбінің тосабынан тазартты. Соның арасында шыдамсыздары үйлеріне жүгіріп барып жүрек жалғап келіп жатыр. Күндіз теңіз үстінде балықшылардың тынышын алып болған есірік, бөгелек жел кешке қарай басылып, шырадай тынып, жағалаулардағы қара құйрық қамыс басы қозғалмай қалды. Соның өзінде теңіз суы күндегі шарасына сыймай ісініп барады. Аңғар жақта әлі де өксік бар. Аңғар бет кешкі көлеңкемен тұп-тұтас тұнжырап, қарауыта бастаған. Еламан осы бір болмашы белгілерге қарап, алдағы түн тымық болғанымен ертең тағы да дәл бүгінгі уақытта жел қайта көтерілетінін топшылады.

Күн кештете шағалалардың ұйқы-тұйқысы шықты. Ертеңгі күннен олар да біртүрлі мазасыздық сезгендей, теңізге қонбай азан-қазан боп, топ-тобымен қарбаласа қанат сермеп, жоғарылай ұшып бара жатты. Еламан бастаған балықшылар қайықтарына қайта отырды. Олар кешкі тымықта Қандыөзектің аузына он қайықпен ұмар-жұмар келді де, осы араға құрған Дос пен Төлеулердің ауына жарыстыра өздерінің ауын төгіп шықты. Рәйіс қайығын тез қозғап, Еламанның қайығына бүйірін тақап қатарласа берді.

— Байқайсыз ба, ешқайсысы қол қатпады-ау. Асылы, өз көлеңкемізден өзіміз қорқып келген екенбіз ғой.

— Даурықпа. Әне, анау Курнос Иван.

— Қайсы? Анау ма?

— Иә, сол!

— Ә, қаншелек. Көрген екен ғой.

— Көре берсін. Біз ұрланып кеп ау салған жоқпыз. — Басқа жігіттер де қайықтарын шапшаңдата есіп, Еламан мен Мөңкенің жанына топталып жинала бастады. Бәрінің көзі жағада. Иығына мылтық асқан жалғыз жаяу бұларды сонадайдан торуылдап жиекте жүрді де қойды.

— Аң, аулап жүрген шығар?

— Қайдам, адам аулап жүрмесе қайтсін?..

Еламан кісілерін теңіз үстінде топтан алды да, тұп-тура жағаға салды. Көзін Курнос Иваннан айырған жоқ. Бұлар жағаға тақап келе бергенде Курнос Иван кейінгі жағына бұрылып, қол бұлғап еді. Қамыс арасынан бір топ кісі жүгіріп шығып, Курнос Иванды орталарына ала тоқтады. Еламан жанжалды қаламаса да, Курнос Ивандардың мына қылығын жақтырмады. Жағаға жақындай бере өз жігіттеріне көз салып еді, бұлар да тайсалар емес. Ескек, таяуларын әлден ыңғайлап, қолтығына қысып апты. Кейбір Рәйіс секілді қызбалау жігіттер күні бұрын етігіне тығып алған жуан сойылдарын шығара бастады.

— Жігіттер, жанжал шығарушы болмаңдар, — деді Еламан.

Он қайық жағаға жақындаған сайын ескектерін бір әуенмен тартып, қол саласындай, қалмай да, озбай да бүйірін бүйіріне тақап, қатар тізіп келді де, жиекте тосып тұрған кісілердің дәл қасына тұмсық тірей тоқтады. Алдымен Еламан жағаға секіріп түсті. Қалғандары да қайықтан түсе-түсе сап, Еламанды орталарына ала иық тіресіп тұра қалды. Курнос Иван өз кісілеріне көз тастап, шолып өтті де, аналарға қарсы жүрді.

— Заңды неге бұзасың? — деді Курнос Иван.

— Қандай заң?

— Қандыөзектің аузы запрет, Теміркенің жері.

— Теміркенің арқалап әкелген теңізі жоқ. Бұл теңізден мына Мөңке балық аулағанда Теміркең дүниеге келді ме екен? Сен оны білесің бе? — деп Еламан оған салқын қабақ астынан ұзақ қадала қарады да, жүре берді.

Курнос Иван қолдағы күші кем соғарын білгесін тиісе алмады. Еламанға қарсы Дос пен Төлеудің жігіттерін көтеріп, ертеңге қалың тобырды әзірлеп қою керек. Осы ойға табан тірегеннен кейін дереу Тәңірбергенге жүгірді.

* * *

Тәңірберген қазір теңіз жағасындағы шаруаларын жиектеп қалған-ды. Өз аулынан келген пішеншілер қанша шашқанмен өндіре алмағасын үме салды. Онан соң еңбек ақысына кейін бір-бір тоқтыдан беретін боп, Дос пен Төлеудің жігіттерін жалдап, көк құрақты құлатып тастады. Шалқардан әкелген шебер ұсталар да қазір Ақбауырдағы қора жанынан көп бөлмелі үй салып жатыр. Қала сәнімен көк шатырын көтерді. Күнде басына бір барып, қырағы көзімен бақылап қайтады. Келешек тірлігінің ыстық ұясы болғалы тұрған үйді көрген сайын жігіт көңілі көтеріліп, әлі татпаған алдағы күнгі тәтті үмітін осы үйдің бітуіне қаратып жүр.

Қарындасын құтты жеріне қондыру Төлеудің де ендігі арманы еді. Жақын арада күйеу баласы болғалы тұрған жігітке қонақасы бергісі кеп, жанын жалдап жүрген-ді. Сәті бүгін түсті. Пішен шапқан ақысына алған тоқтыны өріске жібермей, оң босағаға байлап қойды. Ендігі жерге қыз бен жігіт жиі кездесіп, жүздері ашыла берсін деген ар жағында бір есебі болғасын күйеу қасына ешкімді қоспады. Және Тәңірбергенді әдейі Айғаншаның жұмыстан шығатын кезіне туралап, ақ пен қызыл арасында ертіп әкелді.

Балжан мен Кенжекей кедей үйдің бар жылтырағын бетке ұстап, төрге төсек жайып қойған екен. Үйге жақындағанда Төлеу жүгіріп барып, қонағының алдынан есік ашып, ілгері өткізіп жіберді. Есіктен басын сұқпай жатып ол іште қыздың жоғын байқап, табалдырықтан аттай бере тоқтай қалды. Қонақ төрге шығып отырам дегенше ол Кенжекейді ымдап, сыртқа шығарып алды.

— Айғанша қайда?

— Жұмыстан қайтқан жоқ.

— Оттапсың. Жұмыстан әлдеқашан шықты.

— Кейде балық көп болса түннің бір уақытына дейін ұстап қалады.

— Жоқты соқпа! Ол қыз дәу де болса мына ауылда, Мөңкенің үйінде. Тез бар да, ертіп әкел.

Тәңірберген үй ішіндегі ыңғайсыздықтың жөнін байқаса да, түк білмеген кісіше қаннен-қаперсіз отыр. Төлеу қонақ алдында кешірім сұрағандай, қипақтай бастады.

— Сорлы бала анасын ұмыта алмай, өгейсіп жүр. Әлиза маңдайынан сипағанға...

Сырттан дыбыс шықты. Төлеу құлағын тігіп еді, өзі күткен кісі болмағасын қайтадан қипақтап: «Әлгі найсап неге кешікті?» — деп ойлады. Не істерін білмей, терісі тарылып отыр еді, есік ашылды.

— Келді ме? — деді Төлеу, Кенжекей ақырын жапқан есіктің ар жағында именшектеп кіре алмай тұрған тағы біреу бардай, шыдамсызданып мойнын созып қарап еді, сәл іркіліп, ішке Қарақатын кірді. Төр алдында отырған Тәңірбергенмен амандасты. Сосын Төлеуге бұрылып:

— Көшпей-қонбай қыз жоғалтқаннан саусың ба? — деді күліп.

— Шың үйден!..-деді Төлеу.

— Қой, айналайын!.. Сен қыз жоғалтып күйініп тұрсақ, мен сол қызыңның... сол жүзіқараның бір жігітпен кетіп бара жатқанын көріп, жарыла жаздап кеп тұрмын.

— Не-е? Не деп тұрсың сен?

— Ойбай-ау, қызға қырық үйден тыйым болар еді. Сендер беттен қақпай, бұйдасын мойнына салып жібердіңдер.

— Жұмысың қанша менің қарындасымда...

— Енді, міне өзіңе жұмыс тілеп алып отырсың...

— Қандай жұмыс?

— Көресің қандай екенін.

— Аспанды үстіме құлатсақ да, турасын айт!

— Айтпас деп пе едің?!

— Айт шапшаң!

Қарақатын енді шабынып Төлеуге жетіп барды:

— Біз де қыз асырап едік. Бірақ біздің қызымыз еркектің бетіне қарамай, иманы бетінде үзіліп тұрушы еді. Ал сендердің қыздарың...

— Тоқтат!

— Мен неге тоқтатам? Аға-жеңге боп қыз ұятын қорғай алмадыңдар. Екі қатының кепелеп ішкен астан басқа білері жоқ. Беттері белдей боп отыр. Қыздарың болса... кетті, әне, түрмеден қашқан қашақпен қол ұстасып.

— Не?.. Не дедің, әй, сен қар?

— Өзің қар! Қара бетсің! Айғанша айың еді. Еламан...

Төлеу есік алдында жатқан тоң шотты ала сала жын ұрғандай сыртқа ұмтылды. Ертеден бері ешкімнің көзіне түспей, елеусіз отырған Қалау да осы арада жуан дойырды сығымдап ұстай түрегелді. Үй ішіндегі бір жанға көз салмай, қабағын түйіп, тұнжырап алған томай құлақ ағасының соңынан бүлкілдеп ере берді.

Ызалы жігіттер сыртқа жүгіріп шыққанда, мына жақтан Курнос Иван мен Дос бастаған бір топ кісі сау етіп ішке кіріп келді.

— Төлеу, тоқта!

— Жібер!

— Қыратын болсаң кейін де күн бар. Ал қазір тұра тұр. Шаруа бар, — деп Курнос Иван бөгемек боп еді, көзіне қан толып алған ағайынды жігіттер Курнос Иванды қағып жіберіп ата жөнелмек болды. Сол сәтте ту сыртынан Тәңірбергеннің:

— Қайт кейін! — деген даусы шықты. Төлеудің қолынан тоң шот түсіп кетті. Тәңірбергенге қарай алмай, ізінше кейін қайтып, Курнос Иван мен Достың тасасын ықтай тоқтады.

— Мырза, мына Мөңке ауылы бүлік бастады. Айылын жимастан кеп, бар ауын запрет жерге төгіп кетті. Не істейсің маған, мықты болсаң тиіп көр деп, күш көрсетіп отыр, — деп Курнос Иван зығырданы қайнап, дір-дір етіп жүр.

— Бұған сен қалай қарайсың? — деді мырза Досқа бұрылып.

Дос бір жанға көз салмай, қабағы қарс жабылып кетіпті.

— Ежелден бері бүлік басы Еламан. Мынау сонан шыққан сойқан ғой, — деді ол.

— Ендеше кесімін өзің айт. Теңіз сенікі. Тентек те сенікі.

— Кесім қысқа. Ауларын сыпырып алу керек. Тәңірберген Досқа барлай қарады. Әншейінде үндемей жүргенмен шынтуайтқа келгенде осы кісінің жаулық ниетті қатты ұстап, қасарып алатынын ұнатты.

— Дос ағам дұрыс айтып отыр. Күш көрсететін немелер ғой, сендер де бас-аяқтарыңды жинап, тұтасып алыңдар. Аянатын ештеңе қалмаған секілді.

Курнос Иван мен Дос бас изеп құптады да, есік алдында тұрған екі балықшыға әмір етті:

— Бар, жігіттерді жинаңдар!

Олар жүгіре жөнелді. Курнос Иван жанында отырған Төлеуді түртіп қалды:

— Ерлігіңді енді көрсет!

* * *

Балықшылар бүгін күндегіден ерте тұрды. Ешкім ешкімге бұйрық берген жоқ; ешкім не істеу керегін ешкімнен сұраған жоқ; не істеп, не қою керегін әркім өзі біліп, үнсіз тұнжыраған кісілер үн-түнсіз ескек-таяуларын алып жатыр. Риза Еламанның көзін ала бере жуан жиде қаданы ескекке қоса қолтығына қыса кетті.

Жаңа үйден шыққанда жел шырадай тымық еді; теңізге кеп қайықтарын суға сала бастағанда бұлардың бетіне салқын леп тиді. Тәжірибесіз жастар бұны теңіз бетінен соққан таң самал деп ойлаған-ды. Бұны тек Мөңке мен Еламан басқаша қабылдады. Сосын қыл жиекке біткен бала құрақтар қатты желдің қаһарын сезгендей сусылдап әбігерлене бастады. Қайыққа үштен, төрттен мінген балықшылар ескекке отырып, Қандыөзекке бет қойғанда әлгінде ғана шырадай тымық теңіз ырғалып ісіне бастады. Әзір толқын көрінбесе де, сонау аңғар беттен, тереңнің дәл өзінен шүйлігіп лықсып келе жатқан құдірет күш бар ма, суға салған қайықтар секектеп, жағаға сығылыса берді.

— Ал тезірек қимылдаңдар. Жел көтеріліп барады, сірә, дауыл болатын шығар, — деді Еламан асықтырып.

Жігіттер үнсіз. Қайықтың қарағұсын кешегі ау салған жерге туралап қос ескекті құр малшымай, қиқулап еседі. Қайратты жігіттердің қолындағы қос-қос ескек құс қанатындай лыпылдап, тұмсығымен су жарған он қайық ақ езуленіп алған.

Жел көтеріліп кеткен. Ашық теңіз өкіріп, ақ жал толқындар ереуілдеп ойнақтап, онсыз да малтыға бастаған қайықтарды кеудесімен қағып өтеді.

Еламан мен Мөңке бір қайықта. Бас ескекке Мөңкені қойып, өзі бел ескекте отырған Еламан көзінің қиығын жағадан айырмады. Жағалауда тірі жан жоқ. Промсол жақ жым-жырт.

— Курнос Иван ана жылы жоқ боп кеткен жоқ па еді? — деді Еламан.

— Қаңғып-қаңғып қайта келді ғой.

— Жел қатайып кетті-ау!

— Дәнеңе етпейді. Ау өзектің ішкі бетінде. Көре қал, қамыстын ығы жел жібермейді. Тымық.

— Солайы солай. Тек, қайдам, өзекке жеткенше бүйірден ұрған толқын есіңді тандырмаса...

Еламан ескекті Мөңкемен бірдей алып келе жатқан. Оны бағанағы ой қайта мазалап, тынышсызданып кетті де, бұрылып ілгергі жаққа көз тастады. Оны билеген ой Мөңкені де мазалап келеді екен. Мөңке ескегін бір сәт судан көтеріп алған бойы:

— Бізден басқа бір жан теңізге шықпағаны қалай? — деп күдігін айтты.

— Бәсе, ешкім жоқ қой. Осы тегін бе?

— Түсінбеймін. Қарап қалулары мүмкін емес еді. Әлде сенен сескенді ме?

— Әй, қайдам...

Бұлар Қандыөзекке кірді. Мөңкенің айтқаны расқа соқты: ашық теңіздей емес, іштің ығы мол екен. Бұлар келген бетте ескекті қайықтың кенеріне қайыра-қайыра салды да, шап беріп аудың құлағына жармасты. Ау болған аудың бәріне көлдің қара мөңкесі мен кешегі ағыспен келген ұлы теңіздің ажарлы, ірі балығы аралас түсіпті. Ау құлағын көтергенде әлгі балықтар әбігерленіп, шапыр-шұпыр болды да қалды. Баяғы балықшы кезі есіне түскен Еламан:

— Әп-п бәрекелді!..-деп, дәл бір сол кездегідей шабыттанып, теңізді басына көтере күліп жіберді. Басқа жігіттер де балықтың қызығына түсіп, қауқылдасып жатқанда қырық-отыз қайыққа мінген жүз қаралы кісі өзектің екі бетінде жарланған нар қамыс арасынан шыға-шыға келді. Кейбір сабырсыз ұрда-жықтар ұзын ескекті ызғарлана көтеріп апты. Бұларды бастаған Курнос Иван. Астында сүйір тұмсық ақ қайық. Қолында қос ауыз мылтық. Дос, Төлеу, Қалау, Курнос Иваннан қалмай тісін қайрап, кіжініп алған.

Еламан оларды басқалардан бұрынырақ көрді.

— Қамданыңдар! — деп айқай салған бойы дереу ескекке жармасты. Өзектің екі бетіндегі нар қамыстан бір сәтте, бір мезгілде шыға-шыға келген мыналарды тосып тұрып, анықтап қараса, өздерінен әлдеқайда көп екен. Және Курнос Иванның қайығымен жаға буды боп келе жатқан төрт-бес жігіттің бәрінде де мылтық. Қалғандары да құр қол емес.

— Қарсыласпайық, қан төгілер, — деп Мөңке елден бұрын ескегін лақтырып тастады.

— Әттең, Құдай-ай, мұны білмедім ғой, — деді Еламан. Курнос Иванның көзі Еламанда. Мылтығын кезеп апты.

Еламан өзінен әмір күтіп тұрған жігіттерді көзімен шолып өтті:

— Қарсыласпалық.

— Неге?.. Елаға-ау, онан да өлгеніміз жақсы ғой, — деді Рза.

— Жә, сөзді қой!

Жігіттердің қолынан ескек түсіп кетті. Соны күткендей, аналар қайықтарын қаттырақ есіп келді де, Еламан мен Мөңкені ортаға ала қоршап тұра қалды. Келген бетте Төлеу Еламанды қақ бастан құлаштап ұрып еді. Абырой болғанда Еламан бұғып қап, ұзын таяқ төбесін жанап өтіп, қайықтың кенеріне соғып, ортасынан қақ бөлінді. Төлеу қапы кеткеніне күйініп, зор ызамен қайта ұмтылып еді. Бұ жолы Еламан өзіне сілтеген таяудың шолақ басын денесіне тигізбей, шап беріп ұстай алды. Сосын тартысуға келтірмей, таяуды Төлеудің қолынан жұлып алды да, жұрттың басынан асыра лақтырып жіберді.

— Ойбай-ай, мынаның зәбірін-ай! Мылтығыңды берші.-Курнос Иван Төлеудің қолын қағып жіберді де, қайығын тез қозғап, Төлеу мен Еламан екеуінің арасына кимелей кірді. Құр қол Еламанның кеудесіне мылтығының аузын тіреп:

— Қозғалсаң атам! — деп көзін айырмай, қыбын бағып тұрды да, өз жігіттеріне:-Кірісіңдер! — деп әмір етті.

Әпербақан жігіттер тап-тап беріп, Мөңке мен Еламанның ескек-таяуын өз қайықтарына салып алды. Қалғандары ауға жармасты. Осы кезде жел де жынданып, күшіне мініп бара жатты. Ана жақта ұлы теңіз өкіреді. Бұлар ықтап тұрған өзектің ішкі беті де түтіге бастады. Ағыс күшейіп, аядай жерге шоғырланған көп қайық секектеп шоршып, бүйірін бір-біріне соғып күтір-күтір етті. Дос:

— Әй, Еламан! — деп жұрт назарын өзіне аударды,-мынау болғанда, — деп қолындағы ақ таяудың салмақты басымен Мөңкені нұсқады.-Мынау болғанда осы арада суға батырып кетер едім. Әттең, сен боп діңкемді құртып тұрсың.

— Саған қазір кім болғанда да бәрібір емес пе?!. Мөңкеге қол көтерген адам маған тоқтайды дейсің бе?.. Ендеше, бәрімізді де суға батырып кет.

— Сен, бала, тайтаңдай берме! Сенің жайың маған белгілі. Тұрған жерің бүлік. Бір рет кештім дедім ғой. Ал бірақ екінші рет кездессең оңдырмаймын.

— Енді кездеспеспіз. Енді кездесе қалсаң, бұлай тарамаспыз.

— Болсын.

Курнос Иванның әмірімен Дос пен Төлеудің жігіттері әп-сәтте бұлардың бар ауын балығымен қоса қайықтарына салып алды. Еламан қанша үндемейін десе де, мына қиянатқа шыдамай:

— Әй, Иван, бұл қай зорлығың? Николай заманы етіп еді ғой, — деп еді, Курнос Иван қарқ-қарқ күлді:

— Қазір Керенский заманы екені есіңнен шықты ма?!

— Есімде. Керенскийдің де кедейге теңдік әпермесін білгем.

— Сенің теңдігің түрменің түбінде. Ал мыналар, — деп Курнос Иван Мөңкенің жігіттерін нұсқап,-сенің желіктіргеніңе ерем деп ау-құралдарынан айырылды. Ертең қатын-баласына асымдық балық тауып бере алмай жерге қарап қалғанда сөйлесем сендермен, — деді.

Бұлар ау-құралдан айырылып ұрыға тоналғандай боп қайтты. Үнсіз топты ілгері өткізіп жіберіп, Еламан мен Мөңке кейіндеу келе жатқан. Кенет Мөңке мырс етті.

— Ағаң қалай? Жараған бурадай шабынып, күшіне мініп алғанын көрдің бе?

— Адам да бір, ит те бір. Ит аяғына ас құйғанның пендесі.

— Солай! Кетті ғой, әне! Бір Дос емес, кешегі бар досың бауырыңнан сыпырылып шығып, жау жағына жарық берген жоқ па. Қанды көйлек жауыңның айтағына еріп, өзіңді қапқан күйігін қайтерсің?!

— Апыр-ай! Бұлар әдетте осылай біріңді-біріңе айдап сап құртады ғой.

Мөңке үнсіз қостап бас изеді. Қатын-бала сыртта жүр екен. Балыққа кеткен ер-азаматтың келуін күтіп, қазандарына су құйып, отынын әзірлеп қойыпты. Ең ар жағы балық соятын шыптасына дейін жайып, пышағын қайрап отырғанын көргенде Еламан да, Мөңке де жерге кіре жаздады. Алдарынан шапқылап жүгіріп шыққан балаларға қарай алмай, көзін жерден көтермей үнсіз өтіп кетті.

* * *

Үш күннен бері Мөңкеге қараған ер-азамат теңізге шыққан жоқ. Үш күннен бері бұл ауылда бір үй қазан көтермеді. Балкүміс сияқтылар күңкіл шығара бастады.

— Аузымызды кептіріп қойды ғой. Мұнан келмегеннің өзі жақсы еді.

Жігіттерді бәрінен бұрын жұмыссыздың аздырып барады. Бұрын бір-екі тартым ауын ермек қып теңіз үстінде жүретін жандар үйден шықпай, қатын-бала арасында шырғалып, реніш, ұрыс-керіс көбейді.

— Мына қорлықтан өлгеннің өзі артық еді.

— Иә, аясатын не қалды?.. Жаумен жауша алысатын...

— Елаға, баяғы патша заманында да жауға намыс бермей, жығылсаң та жағаласып едік қой.

Еламан үндемеді. Кісі өлтіріп, кек алу оңай, бірақ онан осы отырған жандардың есесі тола ма? Онан есе толса, кеше бүл Федоровты, Кәлен-Қаратазды өлтіріп еді... Еламан басқа жол іздеді. Тәңірбергеннің алдынан өткісі кеп, түс ауа оны іздеп барды. Тәңірберген кешегі түрікпен жорығынан кейін жұрт көзіне түсе бермей, теңіз жағасына тіккен шатырдың көлеңке жақ іргесін түргізіп тастап жұмсақ төсекте жатыр екен.

— Елаға... төрге шық! — деді ол.

— Жоқ, осы арадан кетем.

— Неге асықтық, қонақ бол! Әй, қайсың барсың!.. Ақи көз жігіт бастаған екі дәу кіріп кеп, есік алдына тұра-тұра қалды. Тәңірберген алғашқыда амандық-саулық сұрап жылы шырай берсе де, Еламан шаруасын айта бастағанда өңі суық тартып ала қойды:

— Теңіз менікі емес, Теміркенікі. Теміркеден теңдік алғың келсе, Шалқарға бар.

— Солай де?! Жанжалға барғым келмей, бітім іздеп келіп едім. Сен өлмесең тұрма деп екі ауылды бір-біріне айдап сап, қырылыстырып қойып, қызығына қарап отырмақсың ғой.

— Не десең де ерік өзіңде...-Еламан түк демей, тұрды да жүре берді. Мұнда келгеннен бері Мюлгаузиннен көрген зәбірін ұмытқандай боп жүрген-ді. Мына жағдайдан кейін тағы да қатты зәбірленіп, көкірегі қарайып келеді. Бейбіт отырған ауылға қару әкелгісі келмеген-ді. Қарудың ауылға да керегін қалғанын байқап, бір жамандыққа ойы ауа бастады. Тәңірбергенге барғанын бір адамға айтпады. Күйлері тайып бара жатқасын бір күні Мөңке екеуі Талдыбеке бойындағы былқылдақ жас талды кесіп қабадан тоқыды. Бұл екеуіне Рза мен тағы бірнеше жас жігіт қосылды. Алғашқыда олар ермек тапқанына мәз боп еді, қабадан біткесін ғана осыған дейін бұлардың басына келмеген қиындыққа тап болды: қабаданды суы толқымайтын қамысты, қоғалы басат, көлтабан болмаса, ақыраған ашық теңізге салуға болмайтын-ды. Еламан мен Мөңкені сыртта күтіп алған Әлиза:

— Не бітірдіңдер? — деп сұрап еді, Мөңке қолын бір сілтеді, Еламан үндемей, төрге өтіп кетті. Бұл ішке кіргеннен қолын созған баласын Еламан бауырына қысып отырып, іргеде сүйеулі тұрған домбыраны қолына алды. Сол бойда қос ішектен сарнап қоя берген көңілсіз саз сонан кеш болғанша домбыраның сағалығында қылқылдап тұрып алды. Бұның талайдан бері айта алмай, көкірегінде қордаланып, булығып жүрген талай-талай мұң мен зарды осы күймен жеткізіп, өксіп отырғандай. Әлиза мен Мөңке үнсіз тыңдады. Әке-шешесінің аулынан келген

Балкүмістің қара сүр беті түтігіп алған. Кімге тиісерін білмей, ыдыс-аяқтарды теуіп, есікті сартылдатып ашып-жауып, бұрқылдап бүлініп жүр:

— Қайдан келді қаңғып? Аяғында аузымызды кептіріп...

Бұған Еламанның құлағы үйренген. Бәлекейдің қаңқуына көңіл бөлмесе де, осы күні әлдекімнің баласы жылай қалса да, ас сұрап жатқан жоқ па деп шошып кетеді. «Не істеу керек? Не амал бар?» — деп ойлап отырғанда, әлдебір дауысқа елең етіп, сыртқа құлақ тікті. «Мынау... Әй, мынау Айғанша ғой», — деп ойлады. Ау-құралдан айырылғалы мүлде есінен шығып кеткен екен. Айғанша еңбек ақысына жазғызып алған бір асым балықты жөкеге орап, қолтығына қысып әкеп, ешкімге білдірмей есік алдына тастай салды. Бұрынғыдай емес, жұбау, үй ішіндегілерге көз салмай, кішкентай Әшімді маңдайынан сипады да, бір жанға ләм-мим деместен шығып бара жатты:

— Қызым, жай жүрсің бе? — деді Мөңке. Айғанша тоқтап тұра қап:

— Тек... жай... — деді де шығып кетті.

— Қайыр-садақаның алды келе бастады. Бұған да шүкір!

— Бұны кім әкелді?

— Әлгі қыз.

— Алда айналайын-ай! Қанатымен су тасыған қарлығаштай, біз қиындық көргенде осы бала бір көрініп қалады, — деді Әлиза.

— Сені қайтсін? Үйіңде бойдақ жігіт жатпаса, балық әкелмек түгіл басын да сұқпас еді.

Еламан баласын көтеріп тысқа шықты. Көңіл бөлмейін десе де, Балкүмістің сөзі тікендей қадалады. Қарақатын секілді Балкүміс те ұрыс тілеген кезде себеп іздемейді. Ондайда оған өзі тиісетін біреу табылса жетіп жатыр.

* * *

Үйде емізулі баласы қалған қатындар жұмыс аяғына жаны дызығып жетті. Сойып жатқан балықтарын да жиыстыруға шамасы келмей, тұра-тұра жүгірді. Жалғыз Айғанша ғана қозғалмады. Ағаларымен арасы суысып кеткелі үйге баруға ықылассыз. Кіші ағасын қай кезден жек көретін. Жақсы көретін ағасы Төлеу де өзгеріп барады. Үй ішінде бір жанға ырза болмай, үнемі төмен қарап тұнжырап отыратынды шығарды.

Әсіресе Айғаншаны көзінің кырына алып, үйде де, түзде де соңына адам салып аңдытып қоятын боп жүрген-ді. Сол күні үйге кеш қайтқан қыз сыртқа шықса, есік алдында тұрған Кенжекейді көрді.

— Сен мұнда неғып тұрсың?

— Ағаң жіберді.

— Күзетіп тұр екенсің ғой? — деп Айғанша күлді де, бұрылып жүре берді. Күндегі әдет бойынша күн астында жалтырап жатқан ақ тымықты біраз жерге дейін кешіп барды. Сосын беті-қолын жуғалы шыт көйлектің етегін екі тізенің арасына қысып еңкейе берді де, суда дірілдеген өзін көріп тоқтай қалды. Өзіне анықтап қарағаны осы еді. Іште жатқан реніш пе, әлде жұмыстан шаршап шыққасын ба, көз жанары кірпік астында қалжырап, бұған тұнық түбінен соншалық бір салқын қарап тұр екен. Айғанша кексе қатындар арасында жұмыс істеп, бойын күтуге мұршасы келмей жүргені болмаса, өзінің Құдай берген ажар-көркіне әсте шек келтірген емес-ті. Бұрын қыз боп бойын күтпегені көңіліне кіріп-шықпаса да, осы жолы адам күлгендей алқам-салқам түрін көріп өзіне, әсіресе елеусіз өтіп жатқан өміріне налыды да, суда дірілдеген бейнесін былғалап шайқап-шайқап жіберді. Жағада өзін күтіп тұрған жеңгесіне көз салмай үнсіз жөнеле берді.

Жел тынған. Теңіз де тынып, ашық айдын ақырын тыныс алып солықтап жатыр. Жылы күздің сары шуағында кісі жанын әлдилеп, ақырын тербеткендей рахат тыныштық бар. Тек оқта-текте аңғар жақтан көңіл ашқандай қоңыр самал соғып, қимылсыз тұрған құрақ басы сілкініп сыбдырлап қалады.

Айғанша өткен жолы да дәл осы арада, дәл осы уақытта Еламанға кездескен-ді. Сонда да дәл осындай тілсіз тыныштықты қалап, көзі түскен нәрсенің бәріне көптен білетін жақсы сырласындай жүрегі лүпілдеп қуана қарап еді. Кездесуді қалаған Айғаншаның өзі еді. Үйдегі жанжалдан кейін айтары көп сияқтанып асығып болған. Бірақ, бір ғажабы, бір-бірімен кездескесін екеуі де үндемеді. Бейуақ кеште өз іштерінен тыныштық іздегендей. Айғаншадан гөрі Еламан тұйықтау болды. Айғанша онан жөн сұрағысы кеп, іштей әбігерленіп бітті. Соның бәрінде де жанына бататын бір жерін ауыртып алам ба деп, батылы жетпей тоқтап қала берді. Осы жігіттің өзінен мүшел жас үлкен екенін білді. Басына ақ жаулық түсісімен бақытсыз болған талай құрбы қыздарды көрсе де, неге екені белгісіз, өзінің келешегінен қорықпады. Бала әкеге қалай сенсе, өзі де осы жігітке шын жүректен кәмілсіз сеніп еді. Жасы қырыққа келе қоймаса да, самай шашын әлден ақ шалып, кең мандайын қасірет ізіндей әжім осып тастаған осы бір кесек тұлғалы жігітте көп сыр жатқандай. Бірінші күні ол бар жайын ақтарып салса да, келесі күні қайта кездескенде үндеген жоқ. Айтар сыр әлі де көп болғанмен өзіне қатты тыйым салып, тартынып бойын тежеп қалғаны анық. Бұл не, ұстамдылық па? Әлде өз басының қасіретін айтып, қыз жүрегін улай бергісі келмеді ме?

Айғанша балапан құрақтың арасына қалыңдап кіре түсті де, кілт тоқтады. Еламанның қажыңқы кескіні тағы да көз алдына келіп, анық, елестетіп тұрып, жан ауыртқан аянышпен астыңғы ернін ақырын тістеді. Теңіз беттен бір үзік мап-майда ескек жел соғып еді; бала құрақтар бар тобымен сусылдап шұғыл қуаныш білдіріп, құдды қыз жүрегіндегі сырға ілтипат білдіріп, үнсіз құптағандай боп еді, бірақ өз ойымен әлек боп тұрған Айғанша оны сезген жоқ.

Теңіз жағасында тірі жан жоқ. Қайын сіңлісіне таңдана қараған Кенжекей кейіндеу тұр. Көңілге болмаса, қайын сіңлісі бұрынғысынан басқалау сияқты. Кейінгі кезде үйде отырғанда да бұлар білмейтін белгісіз бір ой оны баурап, өзімен-өзі оқшауланып қала беретін боп жүрген-ді. Әнебірде ас ішіп отырып, кенет қолынан қасығы түсіп, ой билеген көздің қарашығы адасып, алдындағы астан, жанындағы жеңгелер мен ағалардан адасып, ойы, қиялы әлдебір жақта отырғанын байқаған. Кенжекей үй ішіндегілердің көзін ала бере қайын сіңлісін сақтандырып, ақырын түртіп қап еді. Айғанша дір ете қалса да, салмақты қалпын бұзбады. Тек «бірдеңе бүлдіріп алдым ба?» — деген үнсіз сұрақпен жеңгесіне қарап еді.

Кенжекей соның бәрін есіне түсіріп, бірақ неге жорырын білмей, дал боп тұрды да:

— Еркем, қайтайық, — деп құлаққағыс қылды.

— Жеңеше...

— Иә, қалқам?..

— Жеңеше... Сен ағама ғашық боп қосылдың ба?-Кенжекей шошып кетті. Төлеу мен Қалау қызды Еламанға таңып, ізіне аңдушы салып қойғанда да бұл өз басы қайын сіңлісіне шық жуытпай, көңілін ондай ойдан таза ұстап жүрген-ді. Сақал-шашына ақ еніп, егде тартып қалған кісі Айғанша секілді уыздай жас қызға жар болудан гөрі әке болуға лайық сияқтанатын.

Айғанша да әлгі сөзді ыссылай айтып салғанын білді. Сонысына оның өзі қысылып, жеңгесін тас қып мойнынан құшақтай алды. Кенжекей Айғаншадан сырын жасырмайтын. Бұның жайына қайын сіңлісі де қанықты. Басқасын былай қойғанда, кейінгі жылдары күйеуінен көңілі қатты суып, іштей алыстап кетті.

— Ай, қалқам-ай! Менің жайым өзіңнің көз алдыңда өтті емес пе?! Баяғыда ғашық болдық па, жоқ па, осы күні өткен өмірім өзіме де көрген түстей. Қызғалдақ көктемде көз алдап бір көрінеді демесең, күздің қара суығы соққанда жер байғұста не сиың қалушы еді?.. Жеңгеңнің басынан қаңтардың қаһарлы суығы соғып тұрған жоқ па? Менен не сұрайсың? Сен бақытты бол! — деп қайын сіңлісін маңдайынан сипады.

Айғанша аңдаусызда жақсы көретін жеңгесінің ең бір жаны ауыратын осал жеріне тиіп кеткеніне өкінді. «Сүйікті жеңешем! Асыл жеңешекем!» деп сыбырлап, ыстық ернімен Кенжекейдің бетінен сүйіп-сүйіп алды.

Бұл кезде күн батып кетіп еді. Теңіз бетте көлеңке кәдімгідей ауырлап, ол жақ тұп-тұтас қарауыта бастады. Тек қызылы сембеген күннен әр тұста үзіліп қалған үйір-үйір сәулелер лыпылдап бір-бірлеп сөніп жатты. Бұ да күліп жатып көз жұмып, ұйқыға бас қойған алып тірліктің ақырғы тынысы, үзілер шағы сияқты еді. Әлдеқайдан өгіз шағала өкірді. Келмей қалған жұбайын кешкі мекеніне шақырып, қиғылық ұрып жатыр ма?

Айғанша жеңгесінің мойнынан құшағын жазып алды:

— Жеңеше, сен кете бер. Мен... мына ауылға соғам.

— Қарғам-ау, бұның қалай? Ағаң білсе...

— Мейлі, білсе біле берсін.

Мөңке аулына бет қойған қыз кешкі ымыртта қапелімде көзден тасаланып ұзап барады.

* * *

— Қыз бен жігіт кеше тағы кездесті. Қыздың өзі іздеп барды. Құрысын, беті ашылып бұзылып болған ғой.

Қарақатынның аузынан шыққан сыпсың үй мен үйдің арасын да сумаңдап жүрді де, бір күні қыз ағасының құлағына шалынды. Төлеу есіткен бойда үй ішінің тас-талқанын шығарып, екі қатынын сабап, екі бұрышқа тығып қойды. Ызалы жігіт сол күні қарындасының жұмыстан қайтқанын да күтпестен жын ұрған кісідей жүгіріп Мөңкеге барды. Сәлем берген жоқ. Әй-шәйға қарамай, қарт балықшыны оңашалап, сыртқа алып шықты. Мөңке Төлеудің мына келісі тегін емесін қатты бұзылған түсінен таныған-ды. Онсыз да араздыққа бет алып бара жатқан екі ауылдың арасын тым құрыса осы тұста ушықтырғысы келмеген қарт балықшы түсін жылытып отырып:

— Жайшылық па, шырағым? — деп сыпайы жөн сұрады. Қарт балықшының момын жүзін көргенде, дөкір жігіт өзінің адуын түрінен ыңғайсызданып қалған сияқты. Арғы жағында ақтарылғалы тұрған ашулы сөздерді тура бастамай, әуелі жанында жел шайқап ырғалып тұрған бір шоқ сарсолмаға қол созды. Осындайда шөп екеш шөп те көлеңдеп көзге түсіп жынына тиіп біткендей, жел астында ырғалған сарсолмаға қолын созып ұмтыла бергенде, о да бұлғаң етіп, басын ары алып қашып, дәл ұстар жерде уысынан шығып кетті. Шөптің мына қылығы онсыз да зығыры қайнап отырған жігіттің ызасына тиді. Құйрығын басып отырған жерден жедел көтеріліп, ұмтылып барып, ызасына тиіп болған сарсолманы шеңгелін толтыра уыстап жұлып алды да, лақтырып жіберді.

— Жел айдаған қаңбақтай жер-суымды тастап, қара іздеп қастарыңа келіп едім. Құйрық-жалым қысқа еді. Айғанша қыз болса да қасымда қара боп жүрген жалғыз қарындасым еді. Мына Еламан інің азғырып жарық көңіліме жара сап жүр.

— Қой, жарқыным, өсек шығар...

— Жоқ, шын.

— Өз көзіңмен көрдің бе?

— Көрген кісі бар.

— Кім? Кім ол өзі?

— Қайтесің, ақсақал?! Онан да ана жігітіңе айт! Қарындасымнан аулақ жүрсін. Әйтпесе...

— Іркілме, шырағым. Әйтпесе не істейсің, оныңды да айт.

— Аяғын қырқам. Айғырлық қылатын неме ғой, ат қып тарттырып жіберем! —

— Е, бәрекелді, ер екенсің. Сәлеміңді айтайын. — Төлеу тұрды да жүре берді. Жер шұқылап отырып қалған қарт балықшымен қоштасқан жоқ.

Жамандықтан жүрегі шайлығып қалған қарт балықшы мына жігіттің жаулыққа кеткен түрін жақтырмады. Еламанды алдын ала сақтандырып қойғанды жек көрді.

Бүгін бұл ауылда бір оқшау қонақ бар. Ол-Құлтума. Ана жылы мұзға ығып, бір аяғы үсіп ақсақ боп қалған соң балықты тастап өз еліне кеткен-ді. Сонан бері қара үздіріп, хабар-ошарсыз жүріп, өткен күні ойда жоқта келді. Еламан Құлтуманың келгенін сылтау қып, қолы бос қарап отырған кісілерді Рейістің үйіне жинап еді. Мөңкенің кіргенін ешқайсысы байқамады. Үй толы кісілер Еламанды орталарына ала отырыпты. Қызбалау жігіттердің делебесі қозып, «е, пәлі!» — деп көтермелеп қояды. Еламан бұл отырыста тіпті бір түрлі. Қас жырауларша тақымының астына бір жастықты басып апты.

Ақ домбыраның қос ішегін сабаламай, саусағының ұшымен тыңқылдатып шертіп отыр. Жан адамға көз салмай, күлімдеген жүзін жоғары көтеріп жадырай түсті де, кенет тамағын кенеп қалды. Содан кейін салған жерден шырқай жөнелмей, ойнақы әннің басын баяу алып:

Басына шауып шықтым Айырықтың,

Даусымнан құйқылжыған айырылыппын.

Он екі ай қыз көрмеген сорлы басым,

Қатынға тезек терген қайырылыппын,-

деп даусы жетпей бара жатқасын осы арада домбыраның қос шегін үзетіндей кіжініп, қаттырақ қағып-қағып жіберді.

— Уәде!

— Қайтсін-ау, байғұс ағынан-ақ жарылып отыр-ау!

— Өзі ме шығарған?

— Әй, бәдік болғыр, бұл Батақтың Сарысының Жармола түрмесінен қашып шығып, еліне қайтып келе жатқанда шығарған өлеңі ғой.

— Болса болар. Ал бірақ мына Еламанның ар жағы бұзық. Сары ағасының сылтауымен, тап осы арада қу бала өз көңілінен хабар беріп жатпасын.

Мөңке төрге шықпай есік алдында тұрған-ды. Ән үзіле бергенде ол:

— Еламан, қарағым, бері шығып кетші, — деді. Еламан қолындағы домбыраны Құлтумаға ұстата салды да, сып етіп түрегелді. Мөңкенің артын ала сыртқа шығып, үй жанында ұзарып қалған көлеңкеге екеуі қатар отырды. Мөңке оған Төлеудің сөзін түгел жеткізді де, «кәне, бұған не дейсің?» — деген сұрақты кескінде бағып қалды.

Еламан өзінің ойлауға да қорқатын нәрсесіне қыз ағаларының қалай аузы барғанына қайран.

— Төлеудің түрі жаман, абайла, — деді Мөңке.

— Құдай-ау, Төлеуді қайтейін? Мен қыздың көңілін біле алмай қор боп жүрмін ғой.

— Қыз кет әрі болмаса қайтесің?

— Онда тайынарым жоқ.

— Алып қашасың ба?

— Жоқ, тал түсте, төрт көздерінің түгелінде алып кеп, үйіме кіргізіп алам.

— Оны істете ме? Екі бірдей ағасы бар. Ар жағын зерттесең-піл табан Тәңірберген жатыр. Аңдысса-алады, алысса-жығады.

— Мен де жалғыз емеспін ғой.

— Сондағы арқа тірерің кім?

— Сен ше? Сенің де төңірегіңде біраз тобыр бар емес пе?

Мөңке кәдімгідей назырқап, жер шұқып отыр.

— Ой, қарағым-ай! Саған пана бола алатын менде не қауқар қалды? Тым құрыса баяғыдай қысылшаңда қара ағаштай иықтасып тұра қалатын іргең бүтін болса екен. Қасымда Кәлен де жоқ. Менен не сұрайсың? Мен де теңіз жағасынан қызыл қанат шабақ алып жеп жүрген кәрі қарабаймын.

— Мөңке аға, назырқамашы, еңсеңді көтерші.

— Иығыңнан басып тұрса, еңсең қалай көтерілер?..

— Қаладан ала келген... қаруым бар еді...

— Ол қайда?

— Осы арадан бір күншілік жерде тығулы жатыр. Қолға тисе қантөгіс боп кете ме деп қорқып едім. Оған мыналар қойды ма?.. «Өлермен болсаң отқа түс», — деп шаптан түртіп, намысыңды шұқып отырып алды ғой.

Мөңке Еламанның осы қазір неден де тайынбайтын түрін байқады.

— Абайлау керек.

— Енді тайсақтайтын ештеңе қалмады.

— Шырағым-ау, сен осы не деп отырсын?

— Мөңке аға, жігіттерді жи. Қорлыққа көнгенше, өлгеннің өзі артық. Ендігі жерге күшке күш керсетіп, төбелессе төбелесеміз. Әйтеуір бір жанға есе жібермейміз.

— Мейлің білсін. Бір есептен осының да дұрыс шығар. Ашулы жігіт үйге кірместен тұп-тура промсолға тартты. Айғаншамен сөйлесіп, алдынан өтіп алғысы келді. Қыз көнсе де, көнбесе де, осы бүгін күн кештете атқа қонбақ. Иесіз қорада қалдырып кеткен мылтықты әкеліп, ау-құралдан айырылған ызалы жандарды бір қимылға бастауға бел байлады. «Сендермен сонан кейін сөйлескен дұрыс болар», — деді ішінен.

Промсолға тақай бергенде арт жақтан адамның үрей ұшқандай жаман дауыс шықты. Еламан шошып, артына жалт қарап еді. Судыр Ахмет... Астында қара ат. Киіз қалпақ көзіне түсіп кеткен. Боз шекпеннің етегі далақтап, шауып келеді. «Мұны Шалқарға кетті деп еді ғой? Әлде сонан қайтқан беті ме? Даусы қандай жаман», — деп ойлағанша болмай, Судыр Ахмет нар қараны борбайлап, тұсынан шауып өтті.

— Аттан!.. Аттан!.. Жау... Жау!..

Еламанның жүрегі мұздай болды. Үйден ашуға булығып шықса да, ол енді не ілгері жүрерін, не келген ізбен кейін қайтарын білмей, екі ойлы боп тұрған үстіне бір топ жігіт жүгіріп келді. Бұлар да естері шығып кеткен.

— Елаға, Судырақтың айтқаны рас болды. Ұлықұм бойындағы ауылдарды жау шауыпты.

— Жа-у? Не қылған жау?

— Түрікпендер. Қазақтан кек аламыз деп шығыпты. Қазіргі беті тым қатты дейді.

— Өтірік болар, шыққан жері сенімсіз екен, — деді біреу. Бұның шындығына Еламан шүбә келтірмеді. Кейінгі кезде Тәңірбергеннің жігіттері Жөнеуіт ханның Текежәуміт ішіндегі бай құдасын шапқанын ел іші көптен бері әңгіме ғып жүрген-ді.

— Елаға, бұған не дейсіз? — деді Рейс.

— Тәңірберген мен Досқа хабар беріңдер. Тым құрыса осы тұста алауыздықты қойып, тізе қосып тірлік қылғанымыз жөн.

— Елаға, онан ештеңе шықпайды. Тәңірберген кеткелі жатыр.

— Қашқалы жатыр де! Үй іргесіне жау келсе, әркім өз басын ойлайтын ежелгі әдет. Ақтабан шұбырындыда да сүйткен. Апыр-ай, қиындықта ел басын қоса алмай, қор болдың-ау, — деп Еламан жігері құм боп қалып отырды да, — жә, қайтеміз. Кететін кісіге жол ашық. Кәне, отырмалық. Қамданыңдар. Мен бір күнге кетем. Кеудемде жаным болса, ертең кешке оралам.

Жігіттер онан жөн сұрамады. Еламан да оларға жөнін айтпай, Шалқардан мініп келген жаман тұғырды ерттеп, сол күні түс ауа жүріп кетті. Жөнеуіт ханның жігіттері дәл бір дала құйынындай, осы елге ылғи да тұтқиыл тиіп қан-жоса ғып, қырып-жойып кететін рақымсыз қатал еді. Қоңырат, Шымбайға барған астықшылар Жөнеуіт хан десе зәре-құты ұшатын-ды.

Күн кешкірсе де күндізгі аптап ыстық әлі күшінде. Жағаға келгелі жаман аттың бүйірі шығып, тойынып қалған еді. Еламан тоғын шайқағысы келмесе де, қазіргі асығыс жағдай амалын құртып, ауылдан шыға сала қамшы басты. Бірде сыдырып, бірде шоқытып, ақ пен қызыл арасында Бел-Аранның кезінен асты. Топырыш тұғыр қос бүйірін тепкілеп, қамшы салған сайын ыңыранып қайта-қайта құмалақ тастап келе жатқан-ды. Теңізді артқа тастап қалың бұйратқа кіре бергенде ілгергі жақтан түйдек-түйдек шаң шықты. «Жау ма?» — деп ойлады Еламан. Суық үрей жүрегіне шауып, ілгері жүрер-жүрмесін білмей екі ойлы боп тұрғанда, шаң арасынан жылқылар көрінді. Іле-шала жылқышылардың кешкі ауадан қиқу салған ащы даусы естілді. Алаяқ көк жылқылар тыныш даланы дүбірлетіп, селдей қаптап келіп қалды. Жылқы соңынан көш көрінді. Бұлардың да жүрісі суыт. Шаңырақ артқан түйелерге байлаған шелек, жез құман, жез легендер даңғыр-дұңғыр, дүрлігіп қатты жүріп келеді. Қаталап шөлдеген қатын, балалар көздері шүңірейіп, еріндері кезеріп кеткен. Кірпік-қасы шаң. Осы ыссыда көліктері де қара тер боп сабылып келеді екен. Еламан көш басындағы кісілерді іркіп, ат үстінен бір-екі ауыз тілге келді.

— Ойбай, жаудан қашып келеміз.

— Көп пе?

— Көрген жоқпыз. Біздің ар жағымызда отырған ауылды шапты...

— Ал, қайда паналамақсыңдар?

— Білмейміз. Бетіміз-теңіз жағасы.

— Ендеше, бет алыстарың дұрыс. Алдарыңда балықшы ауылы бар.

— Шырағым, өзің кім боласың?

Еламан жауап берместен атына қамшы басты. Тоң ат бір бауыр жерден кейін өрге қарай шапқандай өкпесі қарлығып, ырсылдай бастады. Жамалдатқырдың жүрісі секілді шабысы да жаман. Төрт аяғын төрт жаққа сілтеп, түйеше тапырақтайды. Еламан оның өлгеніне қарайтын емес. Шабысы жайылып бара жатса қос өкпеге тепкілеп, басқа көзге сабалай түседі. «Апыр-ай, үлгере алсам жарар еді. Мына жамалдатқыр далаға тастамаса қайтсін?» Жары жолдан ауғанда ат болдырды. Тұла бойы малшынып терлеп, танау қағып ырсылдап келе жатып, жазатайым тұяғын жусан қақса да сүрініп кетеді. Алдағы қоңыр жалға әзер шыққан-ды. Сонан ылдиға салғанда алдыңғы аяғын індігешке тығып алды да, омақата құлады. Алаңсыз отырған Еламан ер үстінен ұшып кетті. Ат мойнынан асып, екі-үш рет домалап түсті. Сол бойда ұшып тұрды да, аттың шылбырына жабысты.

Ат қозғалмады. Танауынан қан кетті.

* * *

Ұлықұм бойын жайлаған Тілеу-Қабаққа қарасты бірнеше ауылды түрікпен шапты деп есіткенде, Тәңірбергеннің жүрегі мұздай болып еді. Олардан бір күндік жерде, Қаралакөпте отырған өзінің ауылы есіне түскенде жас мырзаның жаны қыдырып сыртқа шықты, ішке кірді. Кіммен ақылдасарын, қапелімде не істерін білмей сасқанда, ойлап тапқан жалғыз жұбанышы-бәлкім, бай ауылдарды шапқасын қоясы толған жау қазақ жеріне ілгерілеп кірмей, ырғап-жырғап кейін қайтар деп, өзін-өзі алдарқатып жұбатса да, бәрібір жаны байыз таппады. Осы жолы түрікпендер өткенде бұларда кеткен кегін қайтармақ боп, қанына қарайып келе жатқаны анық. Ендеше, көре қал, олар тырнағына іліккенді талай бермей, қаһарын бұған тігіп келе жатпасына кім кепіл?

Тәңірберген бір жігітті аулына шаптырды: «Тез көшсін! Қалаға жақын отырған қалың елдің ішіне кірсін. Мен де кешікпей жетем», — деді.

Түрікпендердің хабарын есіткен жұртта ес-түс жоқ. Досқа қарасты жігіттердің қабағы түсіп кеткен. Бәрі де пәленің қайдан шыққанын біледі. Олардың білетінін Тәңірберген де білді де, бұл арада тұрақтамай, қарасын батырып, тезірек тайып тұрғысы келсе де, күндіз жүру қауіпті болғасын күннің батқанын күтті. Жау келетін жаққа қарауыл қойды. Өзі де биік шоқалақтың басында төңірекке көз сап тұр еді, қасына Қалау келді. Қатарласуға бата алмай, бір қадам кейін тоқтап:

— Мырза, — деп дүңк етті. Даусы ұнамсыз. Аузына су толтырып алғандай, былдырлап,-мөку-сөку не керек, мырза... өзің пылай... пата алмасаң... пилігін маған пер. Қарындас менікі ғой. Құдай алдында да сұрауын өзім көтерем. Күнә-сауапын да мойныма алып, қойныңа сап перейін, — деп оғаш тілек білдіріп еді.

Тәңірберген:

— Мені қатынсыз, қарындасыңды байсыз қалады деп тұрсың ба? Өй, нәсілсіз ит! Кет! — деді.

Томай құлақ тұрған жерінен тапжылмады. Тәңірберген: «Ой, малғұн, кет», — деп ақыра жаздады да, өзін ұстап қалды. Мына жігіттің осынша қайсарлықпен басын бауырына алып, тұнжырап тұрған түріне таңдана қарады. «Бұған кісі өлтіру қиын болмас», — деп ойлады да:

— Сенің қарындасыңды қайтем. Соңына сөз ерген қыздың керегі қанша? — деді.

— Ол өсек.

— Өсек емес, шын. Қарындасыңды маған бергің келсе, әуелі ананың жүрімін қысқарт. Күйексіз қошқардай, қуалап кетіп жүрген көрінеді ғой!

Қалау бұрылып жүре берді. Тәңірберген оның қатты ширығып кеткенін білді. Кешегі күні Дос пен Тәлеудің қолынан келмеген жаманшылықтан мына томай құлақтан жүзі таймайтын қаталдық байқады. Оның көзін құртса, теңіз жағасындағы елдің бұған наразылығы біраз бәсеңситінін іші сезіп тұр.

Күн кештете теңіз жағасына көп ауыл құлады. Малда есеп жоқ. Әсіресе, жылқылар танауы пыр-пырлап, шаң арасынан жоны шұбартып шығып жатты. Тәңірберген алаяқ көк жылқыларды бірден таныды. Мынау қайын атасының атақты көкаласы.

Қайын атасы Тәңірбергенге жылап көрісті. Әншейінде көзі толмайтын жылқыларын қазіргідей қысылшаңда қайда тығарын білмей, теңіз жағасының қамыс-қопағын пана көріп келіпті. Тәңірберген жүре сөйлесті. Соны байқаған Тілеу-Қабақ байының баласы Әли жетіп кеп, Тәңірбергенге атының тұмсығын тірей тоқтады. Бұл өзі тік мінез туралығымен ауызға іліге бастаған қара сұр жігіт еді.

— Әй, жезде! Біз тыныш отырған ел едік, бүлікті бастаған сен едің. Жау сенікі. Жеме-жемге келгенде «өлмесең-тұрма», — деп түрікпендердің тырнағына бізді ұстап беріп, өзің тайып тұрмақ екенсің ғой.

Тәңірберген жас жігіттің орынсыз қызбалығын мысқылдағандай, оған күле қарады:

— Е, кім үйдеген?

— Әкеммен неге дұрыстап сөйлеспейсің?

— Қой, шырағым. Үлкенді сыйлауды сенен үйренбеспін. Онан да сен жігіт болсаң, ана иіріліп тұрған көшке бар да, жар астына апарып орналастыр. Қатын-балалар шөлдеген шығар. Бұл арада тұщы су жоқ. Тұщы су Ақбауырда, біздің қорада ғана бар. Осы ауылдағы местерді жинап, үй тіккенше сендер су әкеліңдер. Ал біз, — деп Тәңірберген қайын атасына бұрылды.

— Ие, айналайын... — деп Тілеу-Қабақ байы жас балаша елп ете қалды.

— Ал біз қамсыз болмайық. Жігіттерді жияйық.

— Дұрыс... дұрыс айтасың, айналайын... Тәңірберген әлгіден кейін балдызына назар аудармады.

Бір ауылдың бағлан мырзасын әп-сәтте оп-оңай қол балаға айналдырып, «саған лайығы сол» дегендей оны суға жұмсады да, өзі қайын атасын ертіп анадай жерде иіріліп тұрған көшке қарай кетіп бара жатты.

— Қап, мына түлкінің қорлығын-ай! — деді Әли. Тәңірберген ертеңіне күн шықпай тұрды. Қайын жұртын балықшылар аулынан бөлектеп, өз алдына дербес бір ауыл ғып орналастырды.

Тілеу-Қабақ руы қай заманнан сойыл соғар, «сен тұр, мен атайын», ержүрек ел-тұғын. Жігіттері де көп екен. Жау жоқтағы әншейін желөкпелік болмаса өңшең жарау ат мініп, сойыл, шоқпар өңгеріп, келсең кел деп алақанына түкірген ығай мен сығай. Тәңірберген іштей ырза боп, сүйсініп қалды. Бұрынғыдай емес, осы тұста өзіне де жігер, жалын пайда боп, Дос аулы мен қайын атасының аулын соңыра бастарына күн туа қалса қайрат көрсетер қимылға әзірлеп, қамсыз болмау жағын қарастырып жүр. Аты жүйрік жігіттерді жау бетке шығарып, бер жағы-Бел-Аран, арғы жағы-Боташ Ұяоба, Сырғақты, Жетімқара секілді биік басына қарауыл қойды. Қалғандары да аттан түспей, теңіз жағасында бас қосқан ел-жұрт сергек отыр.

Тәңірбергеннің ақылымен жас қыз, сұлу келіншектердің үсті-басына ескі-құсқыларды кигізіп, беті-қолдарын жумай күлді-күйелештеген. Биыл ел қораға кіре ұзатылғалы бұғағынан үзіліп отырған Тәңірбергеннің сұлу балдызы бар еді. Қазір оны тану қиын. Үстіне сауыншы әйелдің киімін кигізіп, қарына шелек іліп, әлем-жәлем қып қазан-аяқ жақтан шығармай қойды. Бұрын мұндай киім киіп көрмеген ерке қыз өзінің қазіргі қораш қалпына бойы үйренбей, көрінгеннен қысылады. Әсіресе,құрбылары алдында басқадан бұрын өзі ұялып бітті.

Өзінің осы бір мүшкіл халін мысқылдағандай, кісі-қара алдында қылымсып, қысылған бойын қайда тығарын білмей қалады.

Жағаға келгелі бай ауылда дамыл жоқ: ұзатылатын қыз жасауы мен бай үйдің асыл бұйымдарын киізге орап, тең-теңімен қамыс арасына тығып жатыр. Олар осылай екі күн сабылды. Үшінші күні Жөнеуіт ханнан хабар болмай кеткесін көп кісі қорыққанды қойды. Теңіз жағасының маса, сонасы талап мазасы кеткен жұрт алғашқы күндері бой тасалаған қамыс арасынан шықты. Қырға үйренген малдар ойдың шөбінен отын ала алмай, жүдей бастады. Тілеуқабақ байы мал ажарынан қысы-жазы көз алмай, қоңы сәл қисайса да жаны шығып кететін шаруашыл кісі еді. Ол кең жайлауға асықты. Күйеу баласының әлде де бір-екі күн ерулеп күте тұрайық деген сақтығын құлағына ілмеді. Күн шығар-шықпаста үй ішін оятты. Қамысқа тыққан теңдерді әкеліп түйелерге артып, абыр-сабыр боп жатқан үстіне Жөнеуіт ханның жігіттері сау ете қалды. Әрдайым қамсыз отырғанда осылай үстінен бұйқыт баса қап дән татқан кезенді жау осы жолы да дағырадай бөріктері қауқиып жабындыдан шыға-шыға келді. Сол бойда аттарына тақым басын, қиқу сап қаптап кетті. Қамсыз отырған ауылдың ер-азаматына ес жиғызбай, ағызып келе жатып ақ семсері жарқылдап, үсті-үстіне мылтық атып, үш ауыл у-шу болды. Жігіттер белдеуде тұрған аттарына міне алмады. Қатын-балалар дүние мүлікті тастай қашты. Үш ауыл тайлы-таяғымен қамысқа тығылды. Әли бастаған Тілеуқабақ жігіттері жер қайысқан малды жан-жағынан қиқулап қуып апарып, Қандыөзектің алқымындағы қалың қамысқа тықты. Үстіне кісі-қара кіргенде қамыс ішінде сыңсыған маса, сона ду етіп бірден жабыла кетті. Малды да, жанды да қапелімде қан-жоса ғып сойып тастады. Маса, сона шаққан жылқылар Шұрқырап кісінеп, сиырлар өкіріп, құйрығын шаншып қамыс арасынан қашып шығып жатыр. Қойлар маңырап, түйелер боздап, иттер ұлып, бала-шағалар жылап, қамыс іші қапелімде у-шу, азан-қазан болды да кетті.

Қатын-бала мен мал-мүлікпен ешкімнің жұмысы болмай, әркім өз басын қайттап бет-бетіне босып кеткен, Судыр Ахмет те осы көптің ішінде шекпенімен басын бүркеп апты; қара аттың қолтығына кіріп, жанын қоярға жер таппай зарлап жүр. Маса шаққан сайын баж етіп ыршып түседі.

— Ойбай!.. Ойбай, жарып кетті, — деп сарнап, шекпеннің шалғайымен желпіп отырды да, қары талғасын:-Құдайы құрғыр-ай, түрікпеннің оғы да осы сары масаның тұмсығындай болар. Қамыс арасынан шығайықшы, — деп жалынады.

Осы кезде өрт бұрқ етті. Түрікпендер кісі бойынан асатын ну қамысқа кіруге қорқып, жел жағынан өрт жіберген-ді. Тұнып тұрған қамыс от тиген бойда лау етіп, өрт ие бермей гүрілдеп ала жөнелді. Қызыл жалын аспанға шапшып, будақтаған қара қошқыл түтін, сытыр-сытыр, пышыр-пышыр жанған қамыс, мал-жан дем ала алмай тұншыға бастады.

— Ойбай, қырылдың!

— Өлдік!

— Өрт!

Қамыс арасы ұйқы-тұйқы. У-шу, азан-қазан. Жан сауғалап өрттен қашқан кісілер кімнің қайда кеткенін білмеді. Тәңірберген де осы бұлаң-таланда қасындағы жігіттерден көз жазып қалған-ды. Өрт иісін сезгесін-ақ сиырлар өкіріп, жылқылар құлын, тайларын араларына алып жаны ышқынып жүйткіп жосып жүрді де, бір кезде бар тобымен дүсірлеп кеп Қандыөзекке қойып кетті. Суы терең, ағысы қатты өзектің екі беті тік жар еді. Тәңірберген Қандыөзекке мінбелеп тоқтады.

— Жануарлар-ай, қырылады-ау... Қырылады-ау енді! Су беті жылқыдан көрінбеді. Есі шыққан жылқылар құрықтай мойнын созып пыр-пырлап өзектің арғы бетіне барды да, тұмсығы жарға тірелгесін жалт беріп кейін қарай салды. Қайтар жолда кәрі-құртаң аттар, буаз биелер әлсіреп, өз денесін өзі ауырлағандай су түбіне бата бастады. Құлын, тайлар Қандыөзектің қатты ағысына шыдамай, су ішінде басы қылтылдап ығып бара жатып, жаны ышқына шыңғырып кісінегенде Тәңірбергеннің төбе құйқасы шымырлап кетті. Бұл өзі анада болыс ағасы өлгенде де көзіне жас алмаған зәті қатты жігіт еді; көз алдында суға кетіп қырылған жылқыларды көргенде шыдап тұра алмай, ат басын асығыс бұра берді. Ақ арғымақ ит тұмсығы батпайтын биік қар қамысты кеудесімен омыраулап жарып келеді. Қапелімде аттың омырауын, тұмсығын, құрықтай ұзын мойнын нар қамыстың сойы тілгілеп қызыл ала қан ғып тастаған-ды. Аяң басқан сайын арғымақ таңым астында дір-дір етеді. Жас бала білегіндей нар қамыс жан-жағынан шыпыртып сабалап, маса-сона талап тұла бойы шиедей болған мырза ат үстінде отыра алмай, олай бір, бұлай бір бұрылып, тақа болмағасын басын зегірен бешпеттің жағасына тығып, жол еркін ақ арғымаққа беріп, ат жалын құшып жатып алды. Тәңірберген қалың қамысқа ілгері леп кірсе де, ана жақта жау шапқан халықтың улаған-шулағаны емес, ана жолы Қалау қолға түсірген түрікпен жігітінің шырқыраған жан даусындай; қол-аяғын қыл шылбырмен байлап, жапан түзде қалдырған жігіттің дәл бір Тәңіріден ажал тілеп, шыр-шырлаған жалынышты үніндей. Тәңірберген құлағын баса жаздады. Атын тебініп, қамыс арасына тереңдеп кіре түсті.

Өрт етек алған сайын қамыс ішіндегі жан-жануардың есі шықты, қайыру бермей, құлындай шырқырап қамыс арасынан үйір-үйірімен қашып шыға бастады. Жөнеуіт ханның жігіттері қуып әлек болмай, қарауылға іліккенін атып құлата берді.

Қой, ешкі, қатын-бала аяқ астында қалды. Қамыс іші қара қошқыл түтін. Біреуді біреу көрмей, ана қыздан, әке баладан айырылып, ызы-шу халық өрт астынан жүгіріп шығып жатыр. Үсті-басын өрт шалған, бет-аузы күлді күйелеш кісілер өрт ішінен жүгіріп шыққанда қарсы алдында мылтығын кезеген түсі суық түрікпендер тұр еді. Сеңсең құрайыш астынан шүңірек көздері зәр шаша қадалады. Ат үстінен мылтықтарын кезеп, өрттен шыққан кісілерді айдап әкеп бір араға иіріп жатты...

Қолға түскен кісілерде ес-түс жоқ. Жөнеуіт ханның жігіттеріне қарсыласпай, айдаған жаққа топырлап жүріп келеді. Алғашқы лектің ішінде Әли, Қалау, Төлеу, Дос бар. Судыр Ахмет сүріне берді.

Алты-жеті түрікпен жар басындағы балықшылар аулынан бір қора кісіні айдап шықты. «Мал-мүлкіміз жоқ, бізді қайтер дейсің», — деген оймен, бұлар үйлерінен қозғалмай отырып қалған-ды. Қамысқа тығылған халықтай емес, әзір бұлардың қыры жығыла қоймаған. Үсті-басы бүтін. Мөңке, Рза, Құлтума қатар келе жатқан-ды. Бұлардың үстіне қамыс арасынан шыққан бір қора әйелді айдап әкелді. Рза Айғаншаны алыстан таныды. Әлгі бір қарбаласта орамалын жоғалтып апты. Қалың қара шашы бұрқырап, қыз жүзін жауып кеткен. Үстінде қызыл шегі бар ақ шыт көйлек.

Шамасы, құрбашы болу керек, басқаларынан гөрі өзгешелеу киінген бір түрікпен анадайдан ақ арғымағын ойқастатып кеп Айғаншамен қатарласты... Ат үстінен еңкейіп әлдене деп тіл қатып еді, Айғанша үндемеді.

— Құдай-ай, қор болдың-ау! — деді Рза өзінің дәрменсіздігіне күйініп.

— Бізді қайтер екен, ә? — деді Құлтума балдағымен шойнаңдап ырғып басып.

— Кім білсін?..

— Атар ма екен?

— Атса ататын шығар.

Құлтума сүрініп кетті. Осыдан кейін буыны дірілдеп, аяғын баса алмай балдағы тайып кете бергесін Рза оны қолтығынан алды. Түрікпендер әйелдерді асықтырып, қамшы сілтеп қуалай жөнелді. Рза Төлеудің екі әйелін көрді. Кішкентай қызы ере алмағасын Кенжекей қолына көтеріп алды. Айғанша көппен бірге жүгіре түсті де, кенет тоқтай қап, кейінгі жақта келе жатқан Әлизаны сүйемелдеді. Мөңкенің жөргектегі баласын етегіне салып алған кәрі әйел жүгіре алмай, алқынып аяғын әзер басып келе жатыр екен.

— Қор болдың-ау! — деді Рза тістеніп.

* * *

Түрікпендер жылқыларды үйір-үйірімен айдап әкеп, Бел-Аранның бет алдындағы кең жазыққа иірді. Малдарды айдап апару үшін сақадай он жігітті таңдап алды. Көшкен-қонғанда жүк артатын кісілер өз алдына. Оларды басқаларға қоспай, өз алдына бөлек алып шығып, алдарына салып айдай жөнелгенде қатын-балалар у-шу болды.

— Санай бастады! — деді Құлтума сыбырлап. Мөңке жаңа байқады: бір сызық бойына тізіп қойған үш ауылдың ер-азаматын түрікпендер басынан түсіп санап келеді екен. Тоғызға дейін санап, оныншы кісіні саптан сүйреп алып шығып жатыр.

Әли Төлеумен қатар тұрған-ды. Бай мырзасының әзір қыры жығыла қоймапты. Етегін шалулаған боз шекпеннің белін бумай, сыртынан желбегей кие салған екен. Қамшысы да қолында. Ондыққа ілігем бе деген оймен үрейлі халық арасында түрікпендіктерден көз қиығын айырмай тұрған-ды. Қатер өзінен кетіп қасында тұрған Төлеу оныншы болғанда жүрегі орнына түсті.

— Бауырларым-ай!..-деді Төлеу сасқалақтап. Қатар тұрған кісілер оған көз салмауға тырысты. Төлеу құдды мойнына бұғалық түскен асаудай, өзін саптан алып шықпақ болған түрікпеннің табанын жерге тигізбей сүйреп ала жөнелді. Қауқиған сеңсең бөрік астынан айнала төңіректі қапысыз бағып тұрған түрікпендердің ішінен біреуі атын ытқытып жетіп барды да, Төлеудің арқа-жонын остырып тартып-тартып жіберіп еді, төртпақ палуан денелі жігіт басын иығына тығып бір уыс боп бүрісе қалды да, жыландай ысқырған қамшы астында қайқаңдап жүгіре жөнелді.

Түрікпендер мәз боп қарқ-қарқ күліп жатыр. Тек бағанағы құрбашы күлген жоқ. Уысында қысып алған қамшы сабымен басындағы ақ сеңсең құрайышты көзіне таман ысырып қойды. Қалақтай қыр мұрны сопақша бетінде жалданып тұр. Имек мұрынның үш жағы үстіңгі ерніне тиер-тимес. Күнге күйген қайыс қара беті жыбыр етпей, шүңірек көзімен қазақ жігіттерін қыбырсыз бағып қапты. Әсіресе, қамшы астында қайқаңдап қоя берген жаңағы ірі қара жігітті көргенде, Хиуада тұратын ағылшын офицер есіне түсті. Сыртынан «сары сайтан» деп атайтын ағылшын офицері әнебір жолы өздеріне қару-жарақ беріп, қазақ жеріне жөнелтіп жатып: «Қарудың мықтысы-қаталдық», деп ескерткен. Сосын өзінің тәжірибесін айтып: «қараңғы халық қара күшті сыйлайды. Қазақ па, қарақалпақ па, өзбек пе, шапқан аулыңның он адамнан біреуін атып кет. Онан халықтың ештеңесі кетпейді. Қорыққан ел қарсы тұра алмайды», — деп кеңес берген-ді. Құрбашы есік пен төрдей арғымақтың үстінде қамшы ұстаған қолымен бүйірін таянып апты.

Құлтума:

— Келіп қалды. Енді қайттік? — деп қасында тұрған Мөңкеге тығыла түсті.

Түрікпендер жақындаған сайын Құлтума жаны дызығып, балдағымен ырғып, Мөңкенің бір ана, бір мына жағына шыға берді. Еңгезердей сіңір қара түрікпен жарық ернін жалап қойып, қамшы сабымен қазақтарды кеудеге түртіп санап келеді. Мөңкеге үш кісі қалды. Қыпылықтап тұрған Құлтума бір ырғып Мөңкенің арғы жағына шықты. Сіңір қараның суық жүзі жалт етіп, қадала қарап еді, жерге кіріп кете жаздаған Құлтума қол-аяғынан әл кетіп, сілейді де қалды. Сіңір қара екі бүктеп алған қамшымен Мөңкенің кеудесін қаттырақ нұқып:

— Тоғыз, — дегенде, мына жақта тұрған Құлтума шыңғырып жіберді. Екі түрікпен оны сүйрей жөнелді. Құлтуманың қолынан балдағы түсіп кетті.

— Ағажандар-ай... бауырларым-ай... құтқарыңдар-р!.. — деп артына жалтақтап, жалғыз аяғымен демеп баса алмай, сүйретіліп барады. Оған қараған түрікпен жоқ. Келесі ондықтарды сүйрелеп алып шығып ауыл үстін у-шу, азан-қазан қылды да жіберді. Құрбашы қасындағы кісілеріне бірдеңе деп тіл қатып еді. Олар аттарын тебініп, жаңағы ондықтарды жан-жағынан қоршап тұра қалысты. Бәрі де бір қолымен мылтығын кезеп, шүріппені басқалы әмір күтіп тұр.

— Ойпырым-ай, мынау сұмдық қой.

— Жауыздар-ай...

— Сорлыларды...

Құлтума жан-жақтан үңірейген мылтық аузына көз тоқтатып қарай алмай, қолымен бетін басып алды. Төлеу үнсіз. Көзін жерден алмай тұрса да, құрбашының қамшы ұстаған қолын кенет қаһарлана көтеріп алғанын басқадан бұрын көрді. Түрік пендер де, қазақтар да демін жұтып тынып қалды. Бәрі де құрбашының жоғары көтеріп алған қолына қарап, түс жоқ, өң жоқ қатып қапты. Құрбашы қолын сілтеп қалғанда бірнеше мылтық тарс-тарс атылды. Төлеу өзін атқан сіңір қараға жалт қарады. Оң тигенін білді. Тек қай жеріне тигенін білген жоқ. Ол өзінің жас екенін, өлгісі келмейтінін ойлады. Тек оны мына сіңір қараның неге білмейтініне түсінбеді.

— Жауыздар!

Сіңір қара бір атқаннан құлата алмағанына ызаланды ма, аппақ тісі ақсиып кетті. Ол екінші рет атқанда Төлеу қос қолымен кеудесін баса қалды. Бірақ сонда да құламай, қос тізесі бүгіліп тұрған жеріне шөгіп отыра қалды. Қолына іліккен жусандарды қармалап, осқылап жерді тырналай бастады. Көз алдында жаңа ғана шалқып жатқан теңіз, Бел-Аран, өзін атқан жаңағы сіңір қара түрікпен бұның өзімен бірге түпсіз меңіреу құрдымға із-түссіз батып бара жатты. Төлеу басын астына ала гүрс етіп жерге құлап түсті. Құлтума оң тиген бойда жан тапсырды. Жаны шығар алдында басын көлегейлеген қолын бір серіпті де, отырған жеріне жантайып жығыла кетті.

Тілеу-Қабақ руының бір жігітіне оң қағастау тиген еді. Жігіт қаша жөнелді. Құрбашы атын тебініп қалды. Құтыла алмасын білген жігіт жалт етіп артына қарағанша болмай түрікпен сыпыртып кеп машықты қалпынша шабатын жағына қисая берді. Зырқырап бара жатқан жігіт кенет қалшиып тұра қалды. Омырауы ашылған ақ көйлектің жағасынан шыққан қылша мойнының сағағын ала сермеген қылыш күнге шағылыса жарқ етті. Жөнеуіт ханның жігіттері бұған да мәз бола қарқ-қарқ күлді.

Қалған он бір кісіні түрікпендер бір-бір оқпен жайғара салды. Сонан кейін мұндағы түрікпендер шапқыласып мал басына кетті. Кейінірек қалған қыз-келіншектерді осылай қарай айдады. Қыз-келіншектер көш жерден аңырап дауыс салып келеді. Көп еліктің арасынан ағасының алпамсадай ірі денесін бірден таныған Айғанша қол-аяғынан әл кетіп, қасындағы бір әйелге асыла кетті. Бір жан жұбатқан жоқ. Айғанша жүгіріп барып ағасының өлігін құшақтай алды.

— Бауырым... Аға-екем!..

Түрікпендер қалған қыз-келіншектерді алдына салып, айдап әкетіп барады. Ішінде Төлеудің кіші әйелі мен Тәңірбергеннің балдызы-бай ауылдың сұлу қызы бар. Құрбашы Айғаншаны күтіп, қарайлап тұр. Айғанша кенет құрбашының көзін ала бере атып түрегелді. Құрбашы жалт қарады. Қыздың қолындағы кездікті көрді.

— Жақындама!..-деді Айғанша. Құрбашы табан жерден тап берді. Көзді ашып-жұмғанша қамшымен кездік ұстаған қыз қолын қақ білегінен тілдіріп өтті. Қыз шыр етіп отыра қалды. Кездік түсіп кетті. Құрбашы күлімсіреді де, ат үстінен созылып, жерде жатқан кездікті іліп әкетпек боп еді, Мөңке осы сәтті тосқан екен. Атылып барып кездікке қолының ұшы тие берген құрбашының желкесіне қонжиып отыра кетті. Енді бір қимылмен оны жерге ат үстінен жұлқып түсірді де:

— Атты ұста! — деді.

Айғанша шылбырға жармасты. Мөңке арғымаққа бір-ақ ырғыды. Айғанша да Мөңкенің таралғысынан ұстап қатарласа берді. Мөңке қызды іліп алды да, ат басын Бел-Аранның кезіне туралап ағыза жөнелді. Үш түрікпен ілесе қуды.

Төлеуді ататын сіңір қара түрікпеннің көк қасқа арғымағы салған жерден суырылып шықты. Ол бірақ боз арғымаққа жете алмасын біліп, иығынан бес аттарын алды. Ағызып келе жатып, жалғыз қолымен көздеп атып еді, оқ Мөңкенің басын жалап өтті. Қарт балықшы ат жалына еңкейіп, бұғып келеді. Қайта-қайта көз қиығын қуғыншыларға тастап жалтақтай берді.

Боз арғымақ ұзын мойнын ұшқан қудың сұңғағындай созып жіберген. Тастақ жерді тасырлатып, пыр-пырлап ұшып келеді. «Жануар-ай, қандай асыл мал едің». Мөңке қуғыншыларға тағы да бұрылып қарап еді. Көк қасқа атты түрікпен әлденеге кейіндеп қалған екен. Оның алдына енді кейінгі екеу түсіпті. Аттары жете алмасын білгесін үсті-үстіне оқ жаудырып келеді. Бір оқ атқа тиді. Боз арғымақ әлденеге сүрінгендей болды. Бойынан әл кетіп бара жатқанын сезген жануар соңғы рет жан ұшыра шұрқырады да, мойнын астына ала құлады. Мөңке мен Айғанша домалап түсті. Мөңке ұшып түрегелді. Жалма-жан қолынан ұшып кеткен бес атарға жармасып, бір тізелеп отыра қап алас-қапаста көздемей асығыс атып еді. «Тимеді-ау», — деп ойлап еді, жоқ, түрікпеннің қолындағы қылыш ұшып түсті. Тізгін де қолынан шығып, ат жалын құша құлады. Сөйткенше көк қасқа атты түрікпен келіп қалған екен. Екі жолдасының көз алдында оққа ұшқанын көрсе де беті қайтатын емес. Қауқиған қара бөрік астынан қадалған көзін қарт балықшыдан айырмай, тістері ақсиып кіжініп апты.

Мөңке онан бұрынырақ атып еді; бірақ оғы біткен мылтық от алмады, түрікпен атқан оқ Мөңкенің дәл кеудесінен тиді.

* * *

Артынан қуғыншы шықпасын білген Жөнеуіт ханның жігіттері ешкімнен айылын жимады. Өздері шапқан ауылдардың малын, жанын айдап ел көшкендей ызғытып улатып, шулатып қайтты. Арал, Каспий аралығындағы аң болмаса, адам аяғы баспаған Үстірттің маң жазығын бетке ұстай отырып елсіз түзбен асықпай, ақырын жүріп отырды. Тек мал-жан шөлден қатал қырылуға қарағанда, сонау ел шетінде шалғай жатқан Қасқа-жол, Қаратамақ тұсында тағы да теңізге құлады.

Бұл Арал теңізінің сыпыра батыс беті; осыдан Қарақалпаққа жеткенше тік жар, қатпар-қатпар көк шық. Құлауын тауып түспесе көлікті кісі түгіл жалғыз-жарым жаяулар да теңіз жағасына маңайлап бара алмайды. Көп жүрген қалашылар мен ел тонаушы ұрылар ғана теңізге төнген құз-шыңдардың белгілі-белгілі тұстарында көк тасты жарып шыққан мұздай бұлақ суын ойында ұстап, дәл үстінен құлатып отыратын.

Мыналар да теңіз жағалығындағы суы бар жердің бәрін біледі екен. Құз шыңның тіс сындырғандай мұздай суына мал-жанды қандырғасын сол араға бір түнеп, ертеңіне ертелете тұрып, өзара қауқылдасып атқа қонды. Арттан шаң шықпағасын асықпады. Жер аяғы алыс. Осы ыстықта көп малды тырқыратып қуалай бермей, үйір-үйір қып бөліп, отын алғызып әуенімен айдап отырды.

Мал айдайтын да, жүк артатын да қазақтар. Олармен бірге төрт-бес түрікпен үнемі мал басында. Көз жазбай торуылдап отыратын қатал. Алғашқы күні қашпақ болған бір жігітті табан аузында атып тастады. Сонан бері мал айдаушыларды алдарына салып, ілгері оздырып жіберіп, қыз-келіншектен дәмесі барлар кейінде, көш басында келеді. Олар алғашқы күні-ақ тұтқындағы қыз-келіншектерге сөз салды. Мұндай жердегі Жөнеуіт ханның салты бойынша қолы жеткені қалағанын әкетпей, таңдауды тұтқын қыздар мен келіншектердің өздеріне берді. Қыз-келіншектер ауылдан шыққалы шананың басына бүркеп, ат үстінде сыңсып келе жатқан-ды. Іштерінде үн шығармаған Балжан ғана. Балжан басына түскен үмітсіз халді біліп, бірден қатайып алды.

Түрікпендердің Жөнеуіт ханнан кейінгі басшысы сіңір қара болатын. Кешеден бері ол Айғаншаға қайта-қайта қиястап кеп қасынан кетпей қойып еді. Бірақ қыз тіл қатпады. Сіңір қара жақындаса сырт айналып, үнсіз безеріп ала бергесін, бір рет ол көк қасқа арғымақты тебініп қап үзеңгі қағыстырып кен, қыз астындағы аттың тізгінінен ұстады. Осы арада өжет қызды өзіне қарай қатты жұлқып бұрып алды. Айғанша тайсалмады. Сіңір қара түрікпен қара елтірі құрайыш астынан көзін қадап, демін ішіне ызғармен жұтып алған-ды. Ол күле білетінін де көрсеткісі келгендей, күтпеген жерден жымиды. Соның өзінде жылтыр қара беті жылымай, тек тістеніп алған жұп-жұқа ерін арасынан аппақ тістер ырсиды.

— Көнесің. Әйтпесе, күшпен көндірем, — деп қыздың көзіне кірпік қақпай, қадала қарап тұрды да, ілгері жүріп кетті. Айғаншадан кейіндеу келе жатқан Тәңірбергеннің балдызы бұл екеуін сыртынан бағып отырған-ды. Сіңір қара кеткен бойда сұлу қыз астындағы күрең жорғаны тебініп, тайқалтып кеп Айғаншаға қатарласты.

— Құрбым, қасарып қайтесің? Шара қалмады ғой. Көнсейші.

— Өзің көнгенсің ғой?

— Қайтем?.. Қалағаныңа ти деп отыр ғой, өзім әнебір жастауының етегінен ұстаймын.

— Құтты болсын! Тойыңа шақырарсың.

— Тұтақ! Таңдағаныңа тимесең, соңыра тастағанына зар боларсың.

Кешке қонған жерде Тілеу-Қабақ байының қызы бір түрікпеннің жетегінде кетті. Айғанша екі күннен бері аузына ас алмаған-ды. Сіңір қара оған су бергізбей, қысымды қатайта бастады. Түс ауа шөл қинаған қыз ерсіз жайдақ ат үстінде отыpa алмай, белі үзіліп бара жатты. Күн кештете түрікпендер Қасқажол, Қаратамақтың деңгейіне жетті. Ұзақ жүрістен көліктің белі талғасын осы араға аялдамақ. Шың үстіндегі қотыр қара, баялыштарды құшақ-құшақ қып әкеліп, маздатып от жақты. Қыз-келіншектер ас пісіріп жатқанда мына жақта жорықтан олжалы қайтқан шапқыншылар түңгі оттың сәулесінде қауқылдасып сөйлесіп жатты. Сіңір қара түрікпен олардың әңгімесіне араласпай, кеш бойы көзінің астымен Айғаншаны бақты да отырды. Оның әмірі бойынша бұл түні де түрікпендер Айғаншаны ортаға алып, отты айнала қоршап жатқан-ды. Айғанша бүгіннен қалса аяғы алысқа түсіп кететінін білді. Мыналарға күдік туғызғысы келмеген қыз қараңғы түнде қабақ жапқызбай лапылдап жанған оттың шетіне қисайды. Жүзі суық қатал кісілер көз жазбай, аңдып жатқанын білді. Түн ортасы ауа бұны ұйқы қысты. Әсіресе, таң алдындағы тәтті ұйқы талықсырата бастағанда өз қолын өзі қанын ағыза қырқып алды.

Қанша сақ болғанмен ұзақ жортуылдан талған шапқыншылар түн ортасы ауа тегіс ұйқыға кетті. Іштеріндегі ұзақ аңдысқаны-сіңір қара еді. Айғанша да ала-бөле осыдан қорқып еді, ол қор ете қалғанда қыз сақтықты ұмытып, басын көтеріп алды. От сөніпті. Күл арасынан сақшының ояу көзіндей жалғыз шоқ қана жылтырады. Айғанша әуелі шоққа қарады. Сосын отты қоршап жатқан түрікпендерге мойнын созып қарады. Бойы мұздаған түрікпендер бұйығып, бір-біріне тығыла түсіпті. Сіңір қараға жалғас жатқан екі кісінің арасынан аяқтың ұшымен өткендей ғана саңылау көрді. Айғанша ілгері ұмтыла түсті де, дереу тоқтай қалды. Тұла бойы қалшылдап әкетіп барады. Жүрегі дүрсілдеп қатты соғып бара жатқасын қос қолымен кеудесін қысып, сәл тұрды да қайта жүрді. Екі түрікпеннің арасындағы жаңағы қыл көпірдей жерден аяғын ұшынан басып абайлап өтсе де, артына бұрылып қарауға қорықты. Мылтығын бауырына қысып, қалғып отырған күзетшіден көз қиығын айырмай, ақырын-ақырын ұзай берді.

Түн тастай қараңғы. Жұлдыздар сирек; тұңғиық түбінде қадау-қадау жылтырап, сөнер шырақтай боп діріл қағып тұр. Дала таңы әлі белгі бермесе де, бірақ тап қазір таяу қалғанын сезіп, Айғанша жүгіріп келеді. Бұта түбін қонақтаған құс бір рет аяғы астынан пыр ете қап еді. Айғанша шыңғырып жібере жаздап, алақанымен аузын баса қалды. Осыдан кейін жуық арада өзіне-өзі келе алмады. Мына жым-жырт дүние тағы да үрейге толып, екі өкпесін қолына алып, құстай ұшып келе жатқан. Бір кезде таң сыз берді. Көз жетер жер кеңейіп, шығыс жақ сарқабақтана бастады. «Олар да оянған болар?» — деп ойлады қыз. Сіңір қара бәрін аяғынан тік тұрғызып, ізіне түсіп қуып келе жатқандай көрді.

Айғанша бір жерге бой тасалай тұрғанын жөн көрді. Түрікпендерді ізінен адастырғысы кеп, теңізге жеткенше қылтанақ өспеген қызғылт тастақтың үстін басып жүрді. Шың үсті жазық, бой тасалап жасырынатын жер болмағасын, ол енді теңізге төніп тұрған көк қатпар шыңға бет түзеді. Шын қолға түскендей болса, шың басынан құламақ боп, осы ойға іштей бекіп еді.

* * *

Жар басындағы балықшылар ауылы ауыр қайғыны әзер көтеріп тұр. Мөңке, Төлеу, Құлтумадан басқа тағы он бір кісі қаза тауыпты. Есі шыққан халық алғашқы жау шапқан күні өлік жайын ойламаған-ды. Ертеңіне ғана Эли мен Дос үш ауылдың ер-азаматын жинап, қаза тапқан кісілерді қара молаға жерледі. Бұларға жайшылық кездегі көп кәденің бірі істелген жоқ. Жорық кезіндегі өлік жөнелткендей топырақпен жүзін жаба салды. Өліктерді жерлеп бола бергенде, қамыс арасынан Тәңірберген шықты. Маса, сона талаған. Нар қамыс жыртқан үстіндегі киімде сау-тамтық жоқ. Беті-қолын қамыс тіліп, шиедей қып тастапты. У-шу боп жатқан ауылды көргесін бұндағы бар мән-жайды білді де, бір жанға соқпай сырғаяқтап тура жайлауға тартып бара жатқан-ды. Тілеу-Қабақ байы күйеу баласының алдын орай жүгірді:

— Тәңірбергенжан... тоқта... тоқтай кет!

Әкесінің соңынан Әли жүгірді. Бұ да қолын бұлғап айқайлап келеді. Тәңірберген амалсыз қайырылды. Ат үстінде тұрып күтіп алды. Тілеу-Қабақ байы ауыр денесін әзер қозғап, ырсылдап жүгіріп келді де, ат жалын құшақтап еңіреп жіберді.

— Тәңірбергенжан-ай, енді қайттім? Ішпей-жемей жиған малдан айырылып, сорлап қалдым ғой.

— Бекем бол! Құдай салған іс, көнбеске лажың қайсы?..

— Құдайы құрсын... Ойбай-ай, қу тақыр боп қалдым ғой...

— Қой, ата! Мал ашуы-жан ашуы. Жаның күйгесін айтып тұрған шығарсың. Бас амандығын тіле. Бас аман болса, кедейліктен өлген кісі жоқ. Мына балықшылар аулы да табылған торта-шабағын жеп күнелтіп отыр ғой.

Әли әңгімеге араласпай, әкесінің сырт жағында тұрған-ды. Жездесінің сөзінен «Менен ештеңе дәметпе», — деген ойын анық аңғарды да:

— Әй, әке, бұның сырын білгендей болып едің ғой. Бұған жылағанша, ендігі жерде не күтсең де теңізден күт. Жасыңды тый, жүр, — деп Әли әкесін жетелей жөнелді.

Тәңірберген жүріп кетті. Ыңғайсызданып барады. Бірақ сол бойда жуып-шайып: «Осының өзі дұрыс болды», — деп ойлап, қайын атасынан тез құтылғанына қуанды.

* * *

Жау шапқан ауыл азан-қазан. Қатын-бала жылап, аман қалған ер-азамат бір-біріне көрісіп, у-шу боп жатқанда, құбыла беттен бір кісінің қарасы көрінді. Қолында мылтық па, таяқ па, жерге сүйретіп, бір жығылып, бір тұрып тәлтіректеп келеді. Ауылдың шетіне іліккенде әлі құрыды ма, әлде сүрінді ме, «су-у!» — деп қолын ілгері созып құлап түсті.

— Мынау... Әй, мынау Еламан ғой?

Сыртта жүрген жұрт жапа-тармағай жүгіріп, кісі-қара жиналып қалды. Біреу басын көтерді. Біреу жүгіріп барып су әкелді. Еламан ес-түссіз. Аузына апарған суды бас салып, төгіп-шашып ұзақ ішті.

— Сорлы өлуге келіпті ғой.

— Айтары жоқ. Құдай оңдап, абырой болғанда ел шетіне жеткенін айт.

Еламан әлі де ешкімді, ештеңені сезген жоқ. Ерні суға тиер-тиместе мұздай тер маңдайынан бұрқ етті. Қолынан шелек түсіп, сылқ етіп отыра кетті.

— Үлгірдім бе?

Қасында қаумалап тұрған кісілер үндемеді. Бәрі де Еламаннан көзін алып қашып, томсарып, тұнжырап алған.

— Не болды? Неге үндемейсіңдер?

— Елаға, айтатын да ештеңе қалмады.

— Не дейді? Не деп тұрсың?

Еламан өзіне жақын тұрған бір жігітке сүйеніп тәлтіректеп әзер түрегелді.

— Не болды, айтыңдар?

— Он төрт кісіні атты. Ішінде Мөңке, Құлтума, Төлеу бар.

— Көп жігітті алып кетті. Іліп алар қыздар мен келіншектерді де әкетті.

— Әттеген-ай, үлгіре алмаған екем ғой. Өздері қанша, көп пе?

— Көп дейтін көп те емес. Тек қаруы сайлы. Бес қаруы бойында.

— Кеткендеріне көп болды ма?

— Бір күн...

«Бір күн?»... — деді Еламан ішінен.

— Айдаған малы бар, онша ұзай қоймаған болар, — деді Әли Еламанның аржақ ойын аңғарғандай.

Еламан қалың қабақ қара сұр жігітті танымады. Бірақ кім де болса оның жау қууға әзір тұрған түрін таныды.

— Жігіттер, — деді Еламан көп ішінен көзін әлгі қара сұр жігіттен айырмай,-біз де ел едік қой. Тірі қалғандарымыз, тым құрыса, жау қолында кеткен бауырларымызды...

— Шырағым-ау, құр қол емессіңдер ме?

— Ақсақал, енді біз де құр қол емеспіз.

— Бір мылтық аз ғой... Өзің біл, халықты қырып алмасаң болғаны.

— Қой әрі! Қол қатпағанда аман қалғаның белгілі. Ұл, қызың жау қолында шырылдап барады... Ал сен бұта түбіне тығылған торғайдай бас қорғап қалмақсың ба? Кәне, Тілеу-Қабақтың жігіттері, былай шығыңдар!..-деді әлгі қалың қабақ қара сұр жігіт айқайлап.

Еламан түсі басқа жігіттерге таңдана қарады. Ол әсіресе Тілеу-Қабаң жігіттеріне әмір беріп, бір сәтте оларды шоқтай екшеп жинап алған мына қара сұр жігітке сүйсініп тұр.

— Шырағым, атың кім?

— Әли.

Жау шапқан ауылдың жаңа ғана сағы сынып тұрған жігіттері еңсесін тіктеп ала қойды. Қамыс арасында қалған аттарды құрмалап ұстап ерттеп жатыр. Ер таппағандары ат арқасына тоқым, терлік салып жайдақ мініп, сойыл, шоқпарын алдына өңгеріп апты. Еламан көптің арасынан Досты көрді. Қолында Курнос Иванның қос ауызы. Өзіне қарасты жігіттерді бастап шығыпты. Еламан байқамаған болды.

— Әзірсіңдер ме?

— Әзірміз, Елаға!

— Тартыңдар! — деді Еламан айқайлап. Астында Тілеу-Қабақ байының бәйгі көгі. Кешеден бері жортуылда мүйіздей боп жарап бауырын тартып алған.

Түс ауа бергенде көз ұшынан шаң көрінді. Бұлар дереу атқа тақым басты. Сойыл, шоқпар өңгерген жүз қаралы қол жым-жырт даланы дүбірлетіп зор айбатпен түйіліп келеді. Жағадағы ауылды қызыл ала қан ғып қырып, Тілеу-Қабақ байының көк ала жылқысын алдына салып, қыздарын күңдікке, жігіттерін құлдыққа алып ырғап-жырғап қайтқан түрікпендер тіпті қаннен-қаперсіз, бейқам, жайбарақат кетіп бара жатқан-ды. Бұларды желкесіне төніп келгенше сезген де, байқаған да жоқ-ты. Тек ту сыртынан тосын дүбір шыққанда ғана жалт қарап, қуғыншылардың қарамын көріп шошып кетті. Қайсы біреулер қаша жөнелмек болғанда, өздерінің арасындағы қауқиған сең-сең бөрікті сіңір қара құрбашы:-Қайт! Қайт! — деп жолын кес-кестеді. Бес-алты түрікпен Тілеу-Қабақ байының жылқысын қиқулап, алдарына салып қуып ала жөнелді де, қалғандары тосқауылда тұрып қалды.

Қуғыншылар ат басын қоя берген. Сойыл-шоқпарын оңды-солды былғап, тастақ даланы дүбірлетіп, үлкен айбар-сүспен төніп келіп қалды. Сіңір қара тақымы астында бір орында тұрмай, шиыршық атқан арғымақты тырп еткізбей тізгінін тартып тұр. Үстіне келіп қалған қаһарлы қолдың оң бойы алдында ақ шыт орамалмен басын шорт түйіп байлап алған батыр тұлғалы еңгезердей ірі қазақтан көзін айырмай, әр қимылын бағып қапты. Жан-жақтан ұран тастап, аспан астын жаңғыртып келе жатқан мына қаһарлы қалың дүрмектің арасында тек жалғыз ол ғана тісін қайрап, үн-түнсіз түйіліп апты. Қолында мылтық. Бұлар кеше балықшылар ауылын шапқанда осы қазақ көзіне түскен жоқ-ты. Кім де болса, мынау қанын торсыққа құйған біреу. Ештеңеден тайынатын түрі жоқ; оқпен алмаса, бірме-бірден алғызбайтын, я өлем, я өлтірем деп оққа өзін байлап, астында құстай ұшқан аттың құрыштай мойнына бұ да бар бойымен ілгері ұмтылып, мылтығын кезеп келіп қалды. Сіңір қара түрікпен басындағы шаңырақтай қара құрайышты қамшының сабымен ілгері ысырып, көзіне таман түсірді де, әлгі ақ, орамады қазақ мылтығының қарауылына іліне бергенде атып жіберді. Қалған түрікпендер бір-бір атты да, сіңір қараның соңынан ат басын жалт-жалт бұрып қаша жөнелді.

Оқ Еламанның сол иығының шоқтығына тиген еді; мылтық даусынан үріккен ат үстінен түсіп қала жаздап, сау қолымен ердің қасынан ұстап, бойын әзер-әзер биледі. Онда да қасында үзеңгі қағысып келе жатқан Әли дереу ұмтылып Еламанды ауытқып бара жатқан жағынан демеп сүйей берген-ді. Еламан оған мылтығын берді де:

— Мені таста. Аналарды қу. Адам-қараны құтқарыңдар! — деді.

— Жақсы, Елаға, — деді де, түрікпендердің соңынан құйғытып ағыза жөнелді.

Бұл өзі бір кісіге дербес әлі келетін қарулы жігітті. Аттың құлағында ойнайды. Ат үстіндегі ұрысқа да мықты. Жүйрік ат, тигіш мылтық, бүркіт, тазы ұстаған Ұлықұм бойындағы атақты аңшы болатын. Ұлықұм бойының атақты көк алалары тақымына тиген бір топ жас жігіт түрікпендердің ізін өкшелеп тұра қуып, бірнешеуін ұрып жықты. Әли алды-артына қарамай қашқан түрікпеннің ішінен қара құрайышты сіңір қараны іздеді. Соны көзі шалған бойда өне бір ат үстінде дағдыланған машықпен қарауылға іліге бергенде ағызып келе жатып атып еді; «тимеді-ау», — деп қорқып еді; көзі алдынан дәрі түтіні сейіле бергенде сіңір қараның дағырадай тері құрайышы оның бір жағына қарай ауытқып, былғаң еткен басынан сыпырылып түсіп, ауада ұшып бара жатқанын көрді. Жауды сонан әрі қумай ат басын кейін бұрды. Бір топ кісімен кейінде қалған Еламанға кеп, аттан түсті. Еламанның оқ тиген иығының басына киіз күйдіріп басып, ақ шүберекпен қатты тартып байлапты.

— Мал-жандарды құтқара алдыңдар ма?

— Құтқардың, Елаға...

— Бәрін де ме?

— Жоқ, бәрі емес...

— Бізден шығын көп пе?

— Бір жігіт өлді, үш кісі жараланды. Осы кезде жау қолында тұтқында кеткен Рәйіс жүгіріп кеп, Еламанды бас салып, құшақтай алды:

— Ағаеке-ай, сендерді де көретін күн бар екен ғой...

— Қалғандарың қайда?

— Келе жатыр...

— Ай...

— Айғанша... Ол өткен түні қашқан...

Еламан жігіттердің бас-аяғын жинап алды да, дереу атқа қонды. Жүз қаралы кісі қайтар жолда қанатын жазып кең даланың қойнау-қойнауын, қуыс-қуысын, сайын жырасын сүзіп шықты. Жол-жөнекей кездескен биік-биіктің басына шығып, бірнеше кісі қатарласып тұра қап, дауыс қосып айқайлай айқайлай тамақтары қарлықты.

— Жан ұшырған қыз, бұл кезде ауылдан шыққан шығар, — деді Әли.

Осы қисынға көңілі ауды да, Еламан да ауылға жеткенше асықты. Шаршап-шалдыққандарына қарамай, олар түңгі салқынмен жортып отырып таң алдында ауылға жетіп еді; бірақ Еламан Әли мен Рәйіс бастаған он жігітті жасақтал, қызды іздeyгe аттандырды. Олар үш күн сабылып, ойдан-қырдан іздеп таба алмай, қайтып келді. «Сау болмады ғой», — деді Еламан. Ас-сусыз, көліксіз, аң болмаса, адам жүрмейтін жапан түзде бас сауғалап қашқан жас қыз аштан өлді ме? Әлде қара үзіп адасып кетті ме?

Еламан өрелі таңды көзінен атырды. Зіл басқан бойы ауырлап, басы мең-зең боп түрегелді. Рәйісті шақырып алды:

— Мөңке болса жоқ. Бұл ауылдың ендігі сенері өзіңсің. Не ойлап жүрсің, шырағым?

— Өзіңізбен ақылдассам деп едім.

— Менің айтарым: өлгеннің артынан өлмек жоқ;. Тірі тірлігін істеген. Қатын-бала күйзіп қалмасын. Талап қыл!

— Мақұл, Елаға. Өзіңіз... қалайсыз?

— Қайғыдан кісі өлмейді.

— Мүмкін, тірі шығар... Табылар...

— Әли қайратты жігіт көрінеді. Ендігі жерге сонымен ыңғайлас бол!

— Мақұл, Елаға.

— Ол пақырлардың күні қазір сендерден төмен. Теңізге үйреніп кеткенше қатын-балаларына қазандық балық беріп, қарасып тұрыңдар. Адам күні адаммен. Жә, енді бара бер!

Ертеңіне қаза болған кісілердің жетісін берді. Түс ауа үлкендер бастаған мол топ ауыл сыртындағы Қарамолаға барып Құран оқып қайтты. Бірін-бірі сүйемелдеп, «ой, бауырымдап» дауыс салып барады.

Қаратөбе басында Еламан жалғыз. Құран оқығанда отырған орнынан қозғалмай, иығы салбырап шөгіп қалған. Сыртынан қарағанда қыр басына қанаты талып кеп, төсін тасқа соғып қонған қыран тәрізді. Мола басынан тарап бара жатқан халықты көзімен жөнелтіп, тұнжырап отыр. «Ел боп еңсеңді көтере алмай-ақ, кез-келгеннің табаны астында кете берер ме екенсің?» — деді Еламан күрсініп.

Бәлкім, таланы солай жазылғасын көне беретін шығар. Шарасыздық та-шерменделік. Бірақ басқа түскеннің бәрін көрсең де, көнгенің қалай? Осы қазақ неге көнгіш? Аштыққа көнуге болар, ал бірақ қорлыққа көнген қасиет пе? Ел намысы үшін ерлері еңсе көтеріп, ұран айқайлап шыққан кезі болған ба? Көненің көзі ғой деп қариялардан жөн сұраған кезі болды. Қанша жасаса да олардың осы өмірден түйген зәредей де сабағы болмапты.

Арғы-бергі заманнан ауыз толтырып айтар жақсылық таба алмағасын олар өз елінің тірлігін ұзақ-сонарға сап, баяғы заманда өткен даңғой батырын, сасық байын, қызыл тілін безеген биін мақтап, жөн сұраған кейінгі ұрпаққа тірліктің жолын қиындата түседі. Енді бірде көп біледі деген қариялардың езі келешектің қамын ойлаудан гөрі кейінгі жағына жалтақтап, алға талпынған жастардың үміт-арманын қайырып әкеп көне заманның сүрлеуіне сала береді. Көне заманды көксеп отырып, кейде көзін жұмып, қолын алысқа сермеп, Қап тауының аржағында жатқан қалың ел бар, бақыт, байлық, ғашық жар, һор қызы-бәрі сонда деп, осы өмірден көрем бе деген қызықты да қиындатып жібереді.

Еламан солдатқа алғанға өкінбеді. Осы жолы ол қариялар айтатын сол Қап тауының ар жақ, бер жағын көріп қайтты. Әсіресе, Кавказ тауын жайлаған кішкентай елдердің тірлігі оған кеп ой салды; ұйықтап жатқан кеще ойға тас тиіп оятқандай болды; сонан бері өз басының қайғысын ел қасіреті жеңіп, шерлі жүрек сыздап қайтты. Ата-бабаларының бір ісіне ырза емес. Үстіне кісі кіргізбейтіндей, кең далаға сыймай, мал жайып жатқаннан не ұтты? Талай заманнан жер дауы жегідей жеп, алауыздық асқынған. Соның арқасында ит-құсқа таланып күн кешіп келеді. Кеше де өздерінен он есе күші аз жауға қарсы тұра алмады. Таланды. Тоналды. Алдағы уақытта елі қанша таланбақ?!.

— Апыр-ай, бір қайғыңнан бір қайғың асып түсіп, тіпті қайғыруға да мұрсаңды келтірмей барады ау! Ыстық ұяң-аулыңның сиқы мынау. Мен қимайтын не қалды? Бәсе, не қалды? — деп Еламан, кенет ұйқыдан оянғандай еңсесін көтеріп алды.

Қарындасындай болған кешегі кінәсіз жан есіне түсті. Өкініші мен өксігі көп өмірдің ендігі қалған қуанышындай еді-ау!

Еламан түрегелді. Жаралы дене толықсып бара жатқасын таяққа сүйеніп қалды. Көзінде жас. кетіп бара жатты да артына тағы бір қайырылды. Үлкен қорымның шет жағындағы он қабірдің жанынан жақында пайда болған он бірінші қабірге көзі түсті.

-Кешір! Үлгіре алмадым.

Ендігі тірлік жөнін ойлағанда есіне қайта-қайта Шалқар түсті. Ондағы орыстардың тірлік қарекетін әлі де дұрыстап біле қойған жоқ; тек бір аңғарғаны: үлкен елдің арманы да үлкен. Патшасын құлатса да, халық бойындағы ыза әлі басылмай, дауыл алдындағы ұлы теңізше ісініп, шарасынан шығып жатқан қаһарлы бір күшті сезгені бар. Еламан таяққа сүйенген бойын тіктеді. Бір тәуекелге бел буғандай. Қайтпек керек, не көрсе де ендігі жерде дүниенің тауқыметін солармен бірге көреді. Ел-жұртымен қоштасып, алдын кештете Шалқарға бет қойды. Күзгі жел кешке қарай шұғыл суытты. Ала бұлтты аспан сең жүзген теңіз бетіндей, сапырылысып, жөңкіп көшіп жатты. Бұ да бұның дәл қазіргі өз көңіліндей ұйқы-тұйқы. Шамасы, сірә, мына аспанның да қары, жауыны, қара нөсерімен бірге осындай ала бұлтты ызғырық шағы да болатыны ғой. Апыр-ай, бұлт екеш бұлт та соның біріне тоқтамай, толастамай, кең аспаннан жол тауып, үздіксіз көшіп жатады екен-ау!

ТҮСІНІК

«Қан мен тер» трилогиясының ең алғашқы кітабы «Ымырт» деген атпен 1961 жылы, 2-кітабы «Сергелдең» деген атпен 1964 жылы, 3-кітабы «Күйреу» деген атпен 1970 жылы жеке-жеке кітаптар болып баспадан шыққан болатын.

М.Әуезовтің өзі көзі тірісінде үлкен үміт артқан санаулы шәкірттерінің бірі Ә. Нұрпейісовтің осы шығармасы Кеңес дәуірі тұсында қазақ сөз өнерінің еншісіне айналған роман жанрының ең ірі туындылардың бірі ретінде бағаланды. Сол баға жазушыны 1974 жылы КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері атандырды. Осыдан кейін-ақ романның халықаралық деңгейдегі бағы жанып жүре берді.

1976 жылы үш кітап біріктіріліп, осы атпен трилогия ретінде «Жазушы» баспасынан қайта шықты. Жазушының өзіндік кредосы болуы керек-әр басылым бұрынғы басылымдарға қарағанда елеулі өзгертулер мен толықтыруларға ұшырап отырады. Алғашқы басылымға қарағанда екінші басылымда осындай өзгерістерді байқасақ, ал 1981 жылғы басылымда тіпті жаңа өзгерістерді байқауға болады. Мысалы, бұрынғы басылымдарда көбірек орын алатын соғыс көріністері азайған. Кейбір басқа да құрылымдық өзгерістер мен жаңалықтар кездеседі. Тәңірберген, Еламан образдарына тән бірсыпыра бояулар да, олардың сөйлеу тіліне тән ерекшеліктер де біршама өзгерістерге ұшыраған.

Авторлық сөз қолданыстарға, стильге тән өзгерістерді де байқауға болады. Жаңа басылым, әсіресе осы баспаға ұсынылып отырған мәтін көп сөзділіктен, оқиғаны баяндау кезінде қазбалап түсіндіруден біршама арылған тәрізді. Яғни, автор шығарма туған кезең қолтаңбасындай көрінетін заманы өткен таптаурын кеңестік идеологиялық штамп белгілерінен де бас тарту жөн деп санағаны байқалады.

Ә. Нұрпейісовті өз өнер гүлзарының, өз өнер бағының өнегелі қожайынымен теңеуге болады. Ол өз «сүйіктілерін» әлде-қайдан жел айдап әкелген әлі жапырақтан да, топырақ астына байқаусыз түскен басы артық тал-бұтадан да көзінің қарашығындай қорғауды мұрат тұтады. Қажет деген жерінде одан әрі көркейтіп, жасандыра түсуге де бейіл. Оған шаршамайды да, жалықпайды да. Қайта ләззат алады. Сондықтан да оның «осы басылымға қатты-ақ қолым тиді. Тіпті, көп өңдедім. Бірақ тағы қарасам, тағы да өзгерістер енгізетін тәріздімін» деген шығармашылық көңіл күйін де түсін түстеуге әбден болады.

«Қан мен тер»-символдық атау. Қан-өмір, биік мүдделер жолындағы күрес символы. Тер-тіршілік, көнбіс бейнеткерлік пен үзілмес үміт символы. Қазақ жұртының бір өркениеттік болмыстан екінші өркениеттік болмысқа бет бұру, бір саяси-әлеуметтік формациядан екінші саяси-әлеуметтік формацияға ауысу сағатын бейнелеуге арналған туындының бар мазмұны мен мәні осы екі сөзбен-ақ сәтті беріліп тұр.

Шығармада жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ даласының ақиқаты, қалыпты тіршілігі адамдар арасындағы қым-қиғаш қарым-қатынастар арқылы-сүйіспеншілік пен бақталастық, ізгілік пен сұрқиялық, салиқалық пен сатқындық, адалдық пен көлгірлік тәрізді адами қасиеттердің шарпысуымен астасып беріледі.

Жазушы кейіпкер арқылы сөйлейді, солар арқылы өз шеберлігін паш етеді. Жазушы қаламынан туындаған алаңғасар, әпенде, істеген ісінің, сөзінің тұрлауы жоқ Судыр Ахмет, мінезі ала құйын, сөзі төбеден түскендей, ақылы келте Қарақатын-нағыз халық арасынан шыққан зергерлік үлгілерге жатады.

Осылардың ортасында, осылардың әрқайсысымен тығыз байланыста бола отырып шоқтығы биік көрінетін-шығарманың алтын тініне айналған үш бейне-Еламан, Ақбала, Тәңірберген образдары. Бұл үш кейіпкер арасындағы махаббат тағдыры шығарманың бар жүгін көтеріп тұрған негізгі ұстын. Басқа тақырыптың желілердің бәрі соған қатысты өрбіген бұлақтар.

Арал бойындағы қарапайым балықшы ауылдың бұйығы тіршілігін бұзған замана дауылының қаңбағына айналған үш бірдей тағдырдың қасірет-қайғысы болып өрілген сезім стихиясы қазақ оқырманына таныс дәстүрлі әсерден көп бөлек.

Романның соңғы бетін жапқанда уақиға біткендей әсер қалдырмайды. Еламанның жау қолынан қаза тапқаны болмаса Ақбала мен Құдайберген сахнадан шықпаған күйі қалады. Роман соңында бар дауысынан айрылған, сорақы зорлықтан қансыраған ауылының ортасында жаны өліп, жүрегі қан жылап тұрған Тәңірбергенді көреміз.

Міне, роман соңында автордың алдына қойған мақсаты орындалып, халық алдындағы парызының өтелгенін айқын байқаймыз.

---