Үй

1

— Сіз Сәлимовты білемін дейсіз бе? Онда суретті қоя тұрып бері қараңыз.

Мен қабырғадағы суреттен көз алып, үй иесіне бұрылдым.

— Надя, сен қалай дейсің, Сәлимовтың оқиғасын айтайын ба? — деді ол келіншегіне қарап қуақылана бір күліп қойып.

— Жарайды, жарайды, — деді әйелі ыңғайсызданып.

— Не жарайдысы бар... Мұндай әңгімені айтпауға бола ма? — Назарын маған аударды. — Сіз шаршап отырған жоқсыз ба?

— Жоқ, жоқ, айтыңыз, — дедім мен.

— Надя, жырларын қалай басталушы еді?.. Айтып жіберші өзің...

— Гриша!.. Жетеді!..

— Сен өйтіп қабағыңды түйме. Айтпасаң, өзім-ақ...

— Ну, Гриша, қойшы енді!..

— Қызықсын, неге қоямын?!

— Кісіден ұялсайшы...

— Сөз екен!.. Кісі қыз сүйіп көрмеді деймісің...

— Ұятсыз! — деп әйелі үлкен көкшіл көздерін күйеуіне төңкеріп, наздана күлімсіреді де, ауыз үйге шығып кетті.

— Әйелдерді білесіз ғой. Сіз отырғанға әшейін қылымсиды. Әйтпесе, нағыз еркетайдың өзі. Көзін көрмейсіз бе қайнаңдап тұрған... Тентек!.. Құдай ақы тентек!.. Ешкімге ақысын да, сөзін де жібермейді... Егер ашуына тисеңіз, жақтан шарт еткізеді!.. Сәлимовша бояуды қалыңырақ жағып жібердім білем... Өніңіз өзгеріп барады. О, жоқ, қорықпаңыз, қорықпаңыз. Таяқ жемейміз...

Ол осыны айтып қарқ-қарқ күлді.

Қызық жігіт! Айтқанының қайсысы шын, қайсысы әзіл екенін де аңғара бермейсің. Шын айтса да, ойнап айтса да, сөзді мық шегедей қадалтады және «осы бейтаныс-ау, бой тарта, сақтанып сөйлейінші» дегенге де оның жаны қас. Өзіңмен ұшырасқан сағатта-ақ үйірісіп, сыр мінез достар арасында ғана болатын ақпейіл қарым-қатынасқа көшеді... Жүрегін алдына жая келген соң сен де одан өзіңді сырт ұстай алмай, ежелгі сырласындай шүйіркелесіп кетесің де, сыр алғызбайыншыдан туатын жасанды сыпайылық жайына қалады. Осы мінезіне тез үйренгендіктен бе, немесе оның бойында, шынында да, кісіні өзіне тартатын бір айрықша қасиеттер бар ма, мені бұл адам алғашқы екі-үш көргенде-ақ баурап алды. Содан бастап әңгімелеріміз ешбір бөгеліссіз ашық өрістейтін болды.

Қазір де ол әлдеқалай айтыла бермейтін бір қызық жайға жетелеп отырғаны ақиқат еді. Бұл Сәлимов не істеді екен? Оның мына суретіне бұл әңгіменің қандай қатысы бар? Оны танитындығыма үй иесі неге сонша назар аударды, ал әйелі неге сонша ыңғайсызданды? Мұнда бір көңілсіз сыр жатқаннан сау ма? Олай болған жағдайда маған неменеге дабыралайды?..

Мен Сәлимовты еріксіз еске түсірдім. Оның өсіп келе жатқан, жап-жақсы суретші екенін білетінмін. Бірақ сонымен бірге, өз маңайындағылар ол туралы әртүрлі алыпқашты сөздер айтып мақтамайтын. Сондықтан ба, оның аты аталғаннан бастап: «Сәлимов, Сәлимов, тыңға келіп алып шоқ басқаннан аманбысың?» деген шүбәлі ой пайда болды.

— Ол бізге көктемде, совхоз жаңа құрылып жатқанда келді, — деді Гриша әңгімесін бастап, — дұрысын айтқанда, мен оның келгенін алғашқы күндері білгенім жоқ... Қалай білдің дейсіз ғой? Ол былай болды: жаз шықты-ақ жастардың үйден безетіні белгілі. Қай жерде ойын-сауық болса, сонда жүресің. Ал біз дегендер ермекті қыздардың жатақханасының алдынан таптық. Күнде жұмыстан кейін қолға гармонды алып, сонда жиналамыз. Жиналып алып, әнге басамыз. Әнді естіп, қыздар жүгіре-жүгіре шығады. Сонсоң-ақ, думан қызады. Кейде бәріміз қосылып хор айтамыз. Кейде билеп кетеміз. Үп-үлкен болған осы денеме қарамай, би десе табаным қышып, тұра алмайтынның біреуі мына мен деп біліңіз. Алақан сарт-сұрт соғылғанда, қайдан шыдайсың, ортаға қойқаңдап шыға келесін. Келістіріп билеп жүрсің бе, жоқ па — онда сенің жұмысың болмайды. Әбден сілең қатқанша тізе бүкпейсің...

Надямен де алғашқы рет осында кездестім. Мәселе міне, осыдан басталды. Турасын айтсам, оған менің көңілім кетті... Онда өзі әдемі сияқты еді. Алғашқы көргенге екен ғой, кім білген? — деп Гриша тағы жымыңдады.

— Қазір де жаман емес қой, — дедім мен де күліп.

— Жоқ, онда шынымен әдемі болатын... Надя, қайдасың? Мақтауыңды жеткізіп жатырмын...

Надядан дыбыс естілмеді.

— Жоқ екен, тіпті жақсы болды. Естісе түйгіштеп өлтіреді. Оның жұдырығымен ойнамаңыз!.. Ха, ха!.. Әңгіменің барысына өзіңіз де түсіне бастаған боларсыз. Айттым ғой, маған сондай ұнады деймін. Ой, оны бар ғой сөзбен жеткізе алмаймын!.. Енді тура мәселеге шұғыл кірісу қалды. Неменеге күйбеңдейтіні бар. Айтайын өзіне, мен сені сүйемін дейін... ха, ха! Қалай оңай, қалай батыл шешемін сүйіспеншілік мәселесін! Сіз қалай ойлайсыз, бет алысым дұрыс-ақ емес пе?..

— Теріс емес...

— Құптайсыз ба? — деді ол сылқ-сылқ күліп. — Бірақ мен масқара болғанда, олай деп тура айта алмадым-ау! Нағыз сүйгенде қиын екен ғой қыз дегендеріңіздің алды! Кім білген? Сіз күлмеңіз, дәл мұным қалжыңсыз... Не дерсіз, дударбас, өзіңіз көрген осы шикіл сары Надя маған сонымен арман болды. Гармонь да, би де жайына қалды. Ән салсам да, би билесем де көңілімде сол тұрады. Одан көзімді бір алмаймын. Ол мұнымды аңғармай ма, әлде өзінше әдейі паңдана ма, мен жаққа бір бұрылмайды. Ау, бір қарай салса несі кетеді екен деймін! Бұл қыздардың міне осынысы жаман ғой.

Біз дегенде тыным бар ма, ертеңіне тағы жиналдық. Жиналғанымыз бар болсын, Надя келмеді. Мә, саған керек болса!.. Кешегі бақырайып қарауым жаман еді. Өзім бүлдірмесем не қылсын. Шақырайған көк көзімді неменесін сүзіліп қарай бердім десейші! Біз, жігіт дегендер де, біртүрлі жанбыз ғой. Кейде әйелді жеп қоярдай көзімізбен қадалатынымыз бар көп!.. Осынымызбен әйел атаулының жүрегін тұтқындап алатындай боламыз. Көзбен тілдесіп «тұтқындағаның» қай оңған әйел дейсің!.. Өз қадірін, өз қасиетін білетін әйел, өзің сүйкімсіз болсаң сенің көзіңді не қылсын!.. Маған десең, кешке шейін бақырайып қара, сүймесінші, осы адам екен деп ол саған назарын да аудармайды. Қайта жексұрын көрінесің... Осыным рас емес пе?.. Шыдай алмадым да:

— Надя қайда? — дедім бір қызға.

— Оны қайтесің? — деп көп қылымсиды әлгі қыз. Керек еді маған соның қылымсығаны!..

— Айтсайшы, қайда?

— Айтпаймын, сол!..

Не дерсің, біреу күйіп тұрса, ол күледі!..

— Надя орман ішінде, — деді екінші бір қыз дұрыс жөн айтып. — Қай орман деп жүрмеңіз. Өзіміздің осы шоқ-шоқ ақ қайыңдар!.. Әзірге бұл да бізге орман болып тұр ғой.

— Онда не істеп жүр? — деп сұрадым жөн айтқан қыздан.

— Отыр...

— Отырғаны қалай?

— Біреу суретіңді салса, сен де отырарсың...

— Алматыдан келді деп жүрген суретші сонда барып есіме түсті, — деді Гриша сәл кідіріс жасап. — Асхана алдында кеше оны көргенім де бар. Жылмаңдаған бір қара жігіг болатын. Бірақ, онша көп назар аудармағам. Тек менің есімде қалғаны — жалпақ мұрнының алдына қойылған кішкентай қара мұрты ғана. Мұның өзі де ұнамсыздығынан көзге түскен: бойына жараспай, қайта ұсқынын алып, жүзіне бір едірең мінез бітіріп тұрғандай сезілген. «Өзіңе не келісетінін білмей, әлдекімге беталды еліктейсің-ау, жігітім» деп ажуалап, жанынан өтіп кеткенмін... Мен жолдастарымнан бөлініп, жатақхананың сыртына шықтым. Дәл алдымда, көк бойлап өскен, сып-сида, әдемі ақ қайыңның түбіне алыстағы бір нүктеден көз алмай, күлімсірей қарап, Надя отыр. Қарсыдағы екінші бір бұтаның түбінде өзім білетін қара жігіт Надяға жалт-жалт қарап қойып, төмен шұқшияды. Қолында кистісі, ол дәл қазір Надядан басқа ешбір жанды, ешбір тіршілікті аңғарар да, көрер де емес. Басқа дүние дегеніңіз ұмытылған!.. Мен көгі аялдай алмай кетіп қалдым...

2

— Өзі де бір ерінбейтін жан екен, — деді Гриша шылымын тұтатып алып, әңгімесіне асықпай қайта кірісіп. — Ол тыңдағы біздің тұрмыстан көп суреттер жасады, совхоздың атақты деген адамдарының талайына еңбегін сіңірді. Мені де көп әуреледі. Құрылыс материалы келмей, қолым әлдеқалай уақытша босап қалған күндерімде бір босатпай, кешке дейін алдында сарғайтты. Есіңізде болсын, суретшінің қолына түсе көрмеңіз. Іс адамына бұдан азап ештеңе жоқ-ақ шығар. Өзіңнен ерік кетеді. Суретшінің алдында сілейіп, тапжылмай отырып бақ. Отыра-отыра ішін пысады, жалығасың. Менің бағыма жұмыс қызып, ақырында қашып құтылғандай болдым. Сонда да соңымнан қалмады... Қолым тимегенін көрген соң демалыс күндерімді аңдыды... Ал Надяға деген ықылас ерекше болатын. Ешқайсымызды ондай зерттемеген болар. «Надя огород бригадасында», «Надя демалыс сағатында», «Надя ағаш арасында» деген сияқты неше түрлі атпен суреттер сызып, өнерін де, бояуын да байғұсын аямай-ақ жұмсап бакты. Мұның сыры да түсінікті еді. Алғашқыда бұған Надяның жұмысты жақсы істейтіні себеп болса, кейін оның үстіне суретшінің қызға деген жеке басының сезімі жалғасты. Амалыңыз бар ма, дударбас қыз оған да ұнады. Жоқ, ұнады деуім аз, турасын айтқанда, мен сияқты ол да ғашық болды... Шынымды айтсам, суретші, артист, жазушы ағайындардың сүйіспеншілік сезімдері қандай болатынын білген адам емес едім. Сәлимовқа қарап: бұлар бір құласа, күйрей құлай ма деп қалдым. Әлгі, қайда, қашан болсын, ылғи думандатып жүретін суретшіміздің мына қызықты қараңыз, жүріс-тұрысы, мінез-құлқы өзгеріп кетсе не дейсіз!.. Кейде сурет салып отырып аяқ астынан ренжіп қалады, кейде салған суретіне байқамай артық бояу жағып алады, кейде бірдеңе десең, меңіреу жандай жауап бермей, өзімен өзі болып, ойға шомады... Міне, сіздің танысыңыз тыңға келемін деп осындай күйге түсті, — Ол маған көз қиығымен ғана қарап миығынан күлді де:

— Мен мұны өз суретімді салып отырғанында сан рет байқағаным бар, — деп әңгіменің аржағын дереу қалжыңсыз байыпты қалыпқа көшірді.

— Ал, суретші достым, неге көңілсізсің? — дедім бір күні мен оған.

— Оны саған кім айтты? — деп суретшім мойындамай қарсы дау ала жүгірді.

— Оны мына жабырқау қабағың, менің суретіме айғыздала жазылған бояуың айтты.

— Дұрыс, — деді ол басын шұлғып, менімен тез келісіп.

— Дұрысың бар болсын! Олай бір, бұлай бір отырғызып, бәрінен бұрын мені сорлаттың ғой...

— Мойыма, бауырым! Сен маған ұнайсың. Керемет сурет туады, көріп тұр, — деді ол қолымды уыстай қысып...

Дегенмен, өзі бір ер жігіт. Маған осы өзіне деген сенімі ұнайды!.. Жарайды, қалай сызса, олай сызсын! Төздім!.. Е, төзгенім де құрысын, өз суретімнен өзім безіп, теріс айналған күндерім де болды.

— Сен кішкентай қоя тұршы, одан да көңілсіздігіңнің мәнін айт маған, — дедім мен оған.

— Алаңдатпа, алаңдатпа! Қозғалмай отыр, — деді ол бұйрық раймен.

— Сурет деген салынар, салынбаса қалар. Менің жуан тұмсығымды көрмесе, ешкімнің ештеңесі кетпес. Сөзді қой да, әңгімеңді қозға, — дедім мен де қасарып.

— Бүгін бітіруім керек. Ертең сені тағы да қолға түсіру қиын, — деді ол суреттен көз алмай.

— Ертеңгі кешімді де қияйын. Тек әңгімеңді айтшы, — дедім мен оған.

— Әңгіме дейтін әңгіме жоқ. Әшейін көңілсізбін.

— Неге көңілсізсің?

— Неге көңілсізсің! Көңілсізбін, сол.

— Неге?

— Неге?.. Ғашықпын. Түсінікті ме?..

— Солай ма?

— Солай! — деді суретші күрсініп.

— Еһе, мұңдас болдық, достым! Мен де ендеше өзіңдеймін...

— Кімге, кімге? — деді ол көзі жыпылықтап

— Надяға, Надяға! — дедім біреу естіп қалмасын дегендей сыбырлап.

Оның кистісі жерге түсіп кетті.

— Мен де, мен де соған! — деді даусы дірілдеп.

Ол да, мен де үн-түнсіз отырып қалдық. Арамызда айтар сөз де қалмағандай еді. Оның сол минуттарда не ойлағанын өзі біледі, ал менің көзіме бұл адам сүйкімді бола алған жоқ... Жолымның болмауы да, қыздың маған жүре жауап беруі де — бәрі де, бәрі де нақ осы адамның қырсығынан туған бақытсыздық болып көрінді. «Егер сен килікпесең, мүмкін, мен алдақашан ұғысқан болар едім! Не осы істеп жүргенің? Неге біреудің, жолына тұрасың? Неге менің махаббатыма ара түсесің?.. Неге? Неге?..» Күдікті сезім қаулап, көңіл алабұртқан сайын «негелерім?» көбейіп кетті де, бір де біреуіне ақылға қонымды жауап таба алмай қалдым... Бар тапқаным: Бұл адамға суретімді салдырып отыру — ең барып тұрған намыссыздық болып сезілді де, орнымнан атып тұрып, жүре бергім келді. Бірақ мен кеткенім жоқ! Кете алмадым!..

— Ол сені сүйе ме? — деді суретші есі жаңа кірген адамдай маған жаутаң-жаутаң қарап. Ой, атамаңыз, оның көзінен сол шақ өте бір аянышты, жүрек тербер күйінішті көрдім!.. Тақылдаған құр тілі болмаса, күйрек екен байғұс... Қаншама қайғырып тұрсаң да, бір жолға сыр бермей кетуге болар еді ғой. Өйте алмады... Жауап бермей сазарып тұрған маған әлгі сұрағын тағы қайталады.

— Неге үндемейсің? Ол сені сүйе ме дедім ғой?

— Оның саған қанша керегі бар? — дедім мен сұстанып.

— Білгім келеді!..

— Білгің келсе, өзінен сұра!..

— Қызық екенсің өзің!.. Неменеге маған ашуланасың? Сүйгенім үшін жазықтымын ба?..

Рас-ау, сүйгені үшін жазықты ма ол? Неге мен оған сонша түксиемін? Сүюге мен қандай праволы болсам, ол да сондай... Неге мен өзімді ғана ойлаймын. Әлгінде оған жауған «негелер» енді өзіме ауды. Жуасып сөйледім.

— Мен саған ашуланып тұрғаным жоқ. Тек бұл жайын қозғай берме деймін! Ұқтың ба?

— Жоқ, қалай десең де, мен сенен шындықты өз аузыңнан естімей көңілім көншімейді.

Осыдан тез құтылайыншы деп ойладым да:

— Ол мені сүйеді. Саған керегі сол ма? — дедім. Айтарын айтсам да, артынан өзімнен өзім қысылдым.

— Осынын шын ба? — деді суретші көзіме көзін қадап.

— Шын!

— Олай болса кешір!.. Мен бақыттарына бөгет болмайын... Кеттім...

Көрмейсіз бе, қателескенмін ғой! Күйрек жан мұндай бола ма! Үлкен екен ғой жүрегі!.. Ішкі дүниесі алаулап жанып тұрса да, естен танбай, өзімшіл дүлей сезімді төбеден ұрып, адамгершілікті қорғап алған не деген керемет адам!.. Ал мен... ұялмай өтірік айттым-ау!.. Суретші тағы да маған тіл қатты:

— Бір ғана тілегім бар. Сен маған бұрынғыңша демалыс уақытыңды қи!.. Суретіңді аяқтайын...

Ол орындығын, бояу, кистілерін жиып алып, қалашықтың оңтүстігіндегі жаңа салынып жатқан жабық қырманға қарай аяңдады...

— Қыздың сүйгені рас па еді? — деп сұрадым Гришадан мен.

— Жоқ, мен оған жалған айттым. Дұрысында, оны алдамауым керек еді. Ал мен олай етпедім... — деді Гриша.

3

— Олай етпедім! Еткім де келмеді! Ол да, мен де еркекпіз ғой. Еркекше сөйлесейін, — дедім...

Мен бұған дейін Сәлимовты ойлап, сол бірдеңені бүлдірді-ау, онысы қандай ағаттық, екен дегенді еске алып тықыршып отырсам, енді мына сөзінен кейін Гришамнан ши шықпаса не қылсын, деген шүбәға қалдым. Өйткені «еркекше сөйлесудің» мәні маған ұғылмады. Ұғылса да, жақсы мағынада ұғылмады. Несін жасырам, жігітім, шолақ ойлап қалды-ау деп жорамалдадым.

— Бұдан кейін менің екі күн бойы қолым тимеді, — деді Гриша, — совхоздың асханасын аяқтау керек болды да, күні-түні құрылыс басынан аттап шықпадық... Әр жұмыстың өзіндік қызығы болатынын білесіз. Үй салудың да сондай бір қызықтары болады. Әсіресе, іргесі көтеріліп, бөлме-бөлмеге бөлініп, күннен-күнге биіктеп келе жатқанын көргенде, құрылысшы қуанбай тұра алмайды. Оның жауапкершілігі де, өз жұмысына деген ықыласы да арта түседі, өз өнеріне деген сыны да, тағылар міні де күшейе бастайды. Кейде мен өз өнерімді суретшілікке ұқсатамын. Суретші бір нәрсені көркемдеп жасап шығу үшін суреттің барлық көрінісімен қатар, көлемін де, бояуын да — бәрін де ойлап, есепке алады. Бұл үшін бойда бар барлық өнерін жұмсайды. Үйші де сол сияқты, егер бір кірпіш орнын таппаса яки сәл қисықтау қойылып кетсе, бүкіл үйдің сәнін бұзады. Ең аяғы дұрыстап сырланбаса да, сыланбаса да әдемілік қашады. Сырт көрінісі сәнді, іші тұруға жайлы, жылы, жарық, сәулетті үй дүниеге оп-оңай келмейді. Оған маңдайдың тері ғана емес, ақыл мен ойдың да еңбегі сіңеді. Сондықтан да құрылысшы келешек үйдің көрінісін бірінші кірпішті қолына алмай тұрып ойлайды. Содан бастап оның басында сол болашақ үйдің тұлғасы, Сәлимовша айтсақ — бейнесі жүреді.

Сол бейнені іздеудің жолында жүріп, кейде сегіз сағатқа сыя бермейсің. Ертеңге қалдыруға болмайтын, тап бүгін аяқтап тастауды тілеп тұратын қауырт жұмыстар құрылыста көп кездеседі. Және біздікі қандай құрылыс десеңізші! Маңында басқа пана жоқ, жапан далада әрі жаңа орнап жатса, әрі ондаған, жүздеген адамдар бітуін телміре күтіп отырса — үй салуға асықпай көр... Олар сенен бір минут көз ала ма екен? Сенімен ұшырасқан сайын көзінде: «Қашан бітіресіздер?» деген сұрақ тұратынын сезінбеске бола ма!.. Мұны ойлағанда сегіз сағатты айтасыз, мүмкін болса, барлық сағатыңды қиюдан да тартынбас едің...

Міне, осы жағдаймен жүріп соңғы күндері суретшіге уақытымды бөле алмадым. Түнімді ол қаламады, күндізімді мен бермедім. Маған қарайлап бірер күн жүрді де, болмаған соң, ол басқалармен, оның ішінде тағы да Надямен шұғылданды. Надя огородтан қайтысымен екеуі ақ қайың арасына кетеді. Жаңа бітіп келе жатқан биік үйдің төбесінде жүрген менің көзіме көктиекке қона бастаған күн сәулесі астында, шашырай тараған шапақтан қызыл түске боялған шалғын арасында бір-біріне қарама-қарсы отырған солар түседі. Нендей сырлар шертіліп отыр? Нендей суреттер туып жатыр? Маған жұмбақ. Қызығамын, қызғанамын... Жылжып отырып демалыс күн де жетті. Суретшіні бөлмеме шақырып алдым.

— Қане, отыр, мен саған жартылық қоямын, — дедім оған.

— Немененің құрметіне? — деді ол күлімсіреп.

— Сенің табысты болуын үшін...

— Мұның себеп емес, — деді, қолына алған стаканды қайтадан жерге қойып.

— Анада мен саған өтірік айттым. Кешірім сұраймын. Сол үшін көтереміз... Сендердің бақыттарын үшін көтереміз?

— Не үшін дейсің? Сендерің кім?

— Надя үшін!.. Сен үшін!.. Ол мені сүймейді... Мен саған өтірік айтқанмын... Айтып қойған соң артынан басқаша дей алмадым. Рас бүлдірген екенмін, бітті. Мұндайда жартылықты қылдай қақ бөліп ішіп, еркекше сөйлесіп барып, еркекше кешірім сұрау керек болды. — Гриша менің бетіме қарады. — Сіз тәуір ішесіз бе? Менің мұныма жақсы ішетіндер жақсы түсінеді... Сіз ойлап қалмаңыз мынау бір маскүнем екен деп... Соңына түсіп арақ ішкен жан емеспін. Ал керекті жерде жалындырмаймын... Бәлденбей көтеремін... Сәлимов та солай екен, қағып жіберді де:

— Бекер айтасың, ол қыз сені сүйеді, — деді.

— Жоқ, шыным!

— Айтып отырмын ғой мен саған бекер деп! Ол сені емес, мына мені сүймейді!

— Жоқ, мені сүймейді.

— Олай болса, қыз жанын түсінбепсің, — деді суретші маған суық жымия қадалып, — тыңда мені. Оған өз жүрегімнің қалауын білдіргелі қашан!.. Содан бері жөнді жауап ала алдым ба екен!.. Жырдай толғаған жан сырымды күлімсірей тыңдайды да, әлденендей әзілдер айтып, әдейі елеусіз қалдырады. Тағы қайталасам тентек, ерке бала мінезге басады да, ырғып қайыңның басына шығады. Мен соңынан жоғары өрмелей бастасам, жерге тиындай қарғып түсіп, демде жоқ болады. Содан кейін «ау-у», «ау-у» деп әлдеқайдан дыбыс берігі, іздетіп әурелейді. Бүйтіп жүргенде қалай шыңдап сөйлесе аларсың!.. Пәле қыз!.. Мұның бәрін ол мені сүймегендіктен және ренжітіп алмайын деп бала мінезді әдейі қолдан жасайтындығына кеше ғана біржола көзім жетті. Мен оған сен туралы айттым! Ештеңе жасырмадым. Алғашқыда мұны да ойнақы мінезбен қалай болса, солай тыңдағансып отырды да, «ол сені сондай сүйеді!» дегенімде екі бетінің ұшы қызарып қоя берді. — Суретші осыны айтты да, жартылықтың түбінде қалған арақты өз қолымен екі стаканға жарып құйды.

— Сенің махаббатын үшін! — Ішіп болып орнынан тұрды. — Әңгіме бітті. Нүкте қойылды. Бері жүр. Суретіңді аяқтайын...

— Осыдан кейін ол бірнеше күн көзге түспей қойды. Қайда жүр? Не істеп жүр? Білмедім. Бір күні өзі келді.

— Мен енді қайтамын, — деді ол, — көп ойланып, көп толғанып бір сурет жасадым. Сендерге арнап жасадым. Жаман ба, жақсы ма, оны білмеймін... Тек бір кезде осынау далада алғашқы рет қыз сүйіп, махаббаты жанбай жаны ауырған жас суретші бейбақтан деп қабылда... Надяға бер... Тек қазір емес... Кейін, үйленген соң... оған дейін өзіңде болсын...

Гриша әңгімесін аяқтап, сәл үнсіз отырды да, он жағына мойнын бұрды.

— Міне, бұл суреттің осындай тарихы бар... Енді жақсылап қарауыңызға болады.

— Екеуміз де суретке үңілдік.

— Адамның сезімімен ойнауға болмайды ғой. Ол шынымен-ақ сүйген еді... Сол сүйіспеншілік осы бір тамаша суретті тудырды. Байқайсыз ба, оның ой-арманы, сезінген өмірі, сол өмірдің бүгін мен ертеңі, достарының тіршілігі, алдағы болашағы — бәрі де осы бір ғана суретте бейнеленген...

Мына сөзден кейін мен суретке барлық ынтамды сала қарадым. Бірақ, қаншама қадалсам да сурет дәл Гриша айтқандай әсер қалдырмады. — Қарапайым ғана еңбек сияқты. Алдыма шағын ғана қызыл үй. Үйдің жан-жағы жазық дала, әріректе үлкен үйлердің сырт тұлғасы көрінеді. Бұлар біріне-бірі жалғаса, алысқа кетіп жатқандай әсер қалдырады. Суреттің бұл тұсын автор басқа бір бояулармен әдейі бөліп, өзгеше нақышпен көрсеткен. Бұлармен тұстасып бір бүйірде бастары сарғыш тартқан егін жайқалады. Егіннің сырты қалын тоғай. Мұның бәрі айтуға дардай болғанымен, суретте азғантай ғана орын алған. Негізгі ойдың бәрі де — алғашқы қызық үйдің алдында екені ұғылады. Осы арада, алақанын маңдайына төсеп, әлгі алыстағы үйлерге қаран Надя тұр. Ол күлімсірейді. Оның тұрысы, бет пішіні өмірдегіден өзгешерек алынған. Көп қадалсаңыз, Надя екендігі ұмытылып, басқа бір алып қызды елестеткендей боласыз. Бет пішінінде, дене бітімінде сарқылмас қайраттың асқан жайдарылықтың, сүйкімділіктің, үлкен сенімнің белгісі берілген... Сол әрі сом денелі, әрі сұлу мүсінді, әрі әйелге тән нәзіктікті, сүйкімділікті тал бойына жиған дала қызы түу алыста, көз ұшында әлденені көріп тұрғандай барлық ынтасымен қызыға қарап қалған. Ал, бұл қарасы тек алыстан телміріп қана тәтті арман жұтып тұрған дәрменсіз қарас емес, сол алысқа, сол алыстағы дүниеге қожа да өзі екендігін әдейі сездірейін дегендей жүзіне еркелікті, еркіндікті аңдатады...

— Иә, ұнады ма сізге? — деді Гриша маған, менің бөгелгенімді кәрді де артынан өзі түсіндіре бастады. — Мынау, таныған боларсыз, осы өзіңіз отырған үй. Есіңізде болсын, суретшінің тапқырлығы осы үйді алуында жатыр... Өйткені бұл совхоздары ең қасиетті үй. Өз пәтері болған соң мақтады деп ойлап қалмаңыз. Басқа сыры бар. Оны қазір айтамын. Әуелі мына суретті әңгімелеп алайын. Біздің Надя осы өзінің кішкентай үйінен даламыздағы ертеңгі үлкен үйлерімізді, біздің үлкен өмірді көріп қуанады. Өзінің мынау үйі сол даладағы өмірдің басы деп қуанады. Көрдіңіз бе, махаббат қанат бітірген өнер иесі жалғыз бізге емес, ұрпақтан ұрпаққа кететін ескерткіш қалдырды... Мұның шын мәнісін біз отырған кішкентай қызыл үйдің сырына қансаңыз ұғасыз. Бұл — совхоз осы араға кеп орнағанда, құлазып жатқан тұл далада тұңғыш салынған бірінші үй. Тыңда тұңғыш тіршілік осыдан басталғандықтан да, біз мұны қасиетті үй дейміз.

Мен Гришаның әңгімесіне де, суреттің сырына да енді қандым.

Жылдар өтеді. Совхоз үлкен қала болады. Алғашқы салынған кішкентай қызыл үй көшеде көк тіреп өскен бәйтеректің әрі тасасында, әрі алысқа ұзап кеткен әсем қаланың қаға беріс шетінде қалады. Ал, бірақ, далаға орнаған сол қаланың тарихын зерттегенде, далада алғаш пайда болған осы кішкентай үйге, онда мекендеген алғашқы тұрғынға бір соқпай ешкім өте алмайды. Дала тарихы осы үйден басталады. Даладағы алғашқы тіршілік те, алғашқы сүйіспеншілік те, алғашқы жас семья да осы үйде туды. Ендеше бұл үй де, бұл үйді қалаушы да, салушы да, бұл үйді мекендеуші де ешуақытта, ешқашан ұмытылмайды!..

Декабрь, 1954.

---