Үш тағанның бірі қисайса, қалғандары құлайды.

Ілмектер: таған, тірек, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Қара халық — қорғаншақ.

Ілмектер: халық, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Ханмен қоңсы отырма, таситын судың бойына қонба, қамалға таяп барма!

Ілмектер: хан, су, нақыл, қамал, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Қылыш қан төксе, иесі ел билейді.

Ілмектер: қылыш, ел, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Ханның ақысы болса, қараның хақысы бар.

Ілмектер: хан, халық, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Бек деген от: жақын жүрме — күйесің.

Ілмектер: бек, от, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Сараң бек ел билей алмайды.

Ілмектер: Сараң, бек, ел, билік, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Елшісі епсіз патшаның бағы жанбайды.

Ілмектер: елші, бақ, патша, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Кісенді кісі қаша алмас, айдаған жаққа жүреді.

Ілмектер: кісен, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Балдың да уы бар.

Ілмектер: бал, у, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жүсіп Баласағұни

---

---

Жәнібек хан тағы бір әңгіме үстінде: — Бұл дүниеде кімнің төрт құбыласы тең болмақ? — деп сұрайды. Сонда Жиренше шешен:

— Бұл дүниеде жүйрік аты, қыран құсы бар, өзі сұлу, мінезді қатыны, бес атар мылтығы бар жігіттің төрт құбыласы тең болады, ханым, — депті.

Ілмектер: дүние, ат, қыран құс, мінез, әйел, сұлулық, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жиренше шешен

---

---

Хан өзінің нөкерлерімен серуендеп келе жатқанда алдынан сақалы ақ, шашы қара бір адам кездесіп, сәлем береді. Былай шыққан соң хан қасындағыларға қарап:

— Әлгі адамның сақалының ақ, шашының қарасы қалай? — деп сұрайды: Сонда Жиренше:

— Үйде кейінген, түзде тебінген, қатыны жаман, аты шабан бір бейбақ шығар, — депті.

Ілмектер: қатын, әйел, нақыл, афоризм, қанатты сөздер, бейбақ, жаман, үй Жиренше шешен

---

---

Қарашаш Жиренше орта жасқа келгенде қаза болады. Жиреншенің бұрынғы жас күні емес, қыз қарастыруға ыңгайы келмей, бірер жыл жүреді. Бір күні Әз Жәнібек хан Жиреншеге: "Шешенім, сенің үйленбей жүргенің жарамайды: пәленшенің қатыны ерінің тірісінде жақсы әйелдің бірі еді, соны сен ал!" дейді. Жиренше шешен: "Сіз үйғарған болсаңыз жарайды", — деп сол қатынды алады. Арада біраз уақыт өткенде хан: "Шешен, мына қатының бұрынғылардай болатын ба, қалай?" дейді. Сонда шешен: "Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз", — дейді. Хан: "Түнде төртеуің қалай" дегенде, Жиренше шешен былай дейді:

Ері есіне түседі, Теріс қарап жатады. Оныменен ол екеу. Қарашашты ойлаймын, Мен де теріс қараймын. Оныменен мен екеу. Оймен тауып жолдасты, Боламыз түнде біз төртеу.

Таң атқан соң оянып. Тұра келген тағы екеу! Қыздай алмай қатын болмас, Есік көрген мақұл болмас. Қанша жақсы көрем десе де, Бұрынғыдан жақын болмас. Байы өлген қатынды алу, Ойлағанда ақыл болмас.

Хан мен жиылған көпшілік шешеннің сөзін тыңдап "рас-ау!" десіпті.

Ілмектер: әйел, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жиренше шешен

---

---

Ел ішінде Жиренше айтыпты деген әңгіме көп. Соның бірінде дуалы ауызды шешеннің тапқырлығына тәнті болмай отыра алмайсыз.

Қай заман екені бір Аллага аян. Жиреншенің атына сырттай қанық хан оны бір көрмекке, жүзбе-жүз отырып көшелі сөзін естімекке құмартады. Шақырту алған шешен айтқан уақытында хан сарайына келіп, табалдырықтан аттаған бойда:

Бір жасыңыз мың болсын! — деген екен.

Хан кісі тыңдап, ой түюге пейіл тұрады. Әзгенің асылын ажырата алмаса да жасыгына мін тағуға бейім келеді. Сол мінезбен Жиреншенің әлгі бір ауыз сөзін ұнатпай:

— Киелі орынның мәртебесіне сай сөз тауып айттым деп отырсың ба? — дейді мұқатыңқырап.

Жиренше аспай-саспай: "ділмөрім, бетіңді бір қайырып тастадым ба?" дегендей, тары на шалқая түскен ханға тіктей қарап:

— Сөзіңізге кұлдық, хан ием, — деп назарын өзіне аудартады. Адам өзі мың жасамайды, артында аты қалса, атына сай сөзі қалса, аты атына сай сөзі мың жасайды. Екінші мына опасыз жалған дүниеде бір көрген қызық дәурені бір күнге бергісіз болса, сол бір күннің өзі мың жылға татыр қызық дәуренмен өтсін деп едім. Сөзге тоқтаған хан Жиреншеге сол жерде астына арымас ат мінгізіп, үстіне тозбас шапан жауыпты.

Ілмектер: нақыл, афоризм, қанатты сөздер, дүние Жиренше шешен

---

---

Әз Жәнібек хан жігіт кезінде өзінің бір топ достарымен серуен құрып келе жатса, алдынан бір аққұбаша бала кездесе кетеді. Жеті-сегіздер шамасындағы әлгі бала жалаң аяқ, үсті-басы жұлым-жұлым екен.

— Бұл елсіз далада неғып жүрген баласың?

— Сүтін ішіп жүрген жалғыз інгенім бар еді, содан айрылып қалып, осы даладан іздеп жүрмін.

— Інгенді тұсап қойсаң етті?

— Тұсап жүруші едім, тұсауы үзіліп кетіпті.

Жәнібек те жастайынан естияр, ақылды екен. Жетім баланың өлген шешесін жұмбақтап айтқанына түсіне қойыпты.

— Е-е, сенің шешең өліп, ана сүтінен айрылған жетім бала екенсің ғой, кел атыма мінгес. Жәнібек жігіт әлгі баланы атына мінгестіріп, үйіне әкепті. Жуып-шайындырып киіндіріпті. Ауыл адамдары оны түсіне қарап "Жиренше бала" деп атап кетіпті.

Болашақ екі дана жас кезінен-ақ осылайша кездесіп, өле-өлгенше бір-біріне ақыл-серік боп кетіпті, — дейді ел аңызы.

Ілмектер: жетім, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жиренше шешен

---

---

Жәнібек хан жолға шығар кезде Жиреншемен әрдайым: "Ананы қайтеміз, мынау қалай болады" деп ақылдасып алады екен. Содан соң Жиренше қалай мәслихат жасаса, тіл қатпай, оның дегенін істеуге өмір қылады екен. Бір күні хан асығыстау жолға шығайын деп қызметшілеріне:

— Тез күймемді дайындаңдар, күймеге қып-қызыл күрең алты нар жегіңдер, — деп өмір беріпті. Қызметшілер жылдамдатып алты қызыл күрең нар жегіп, күймені тұп-тура хан шығатын есіктің алдына әкеп қойыпты. Содан соң хан:

— Жиреншені шақырыңдар, меніменен бірге жүрсін, — дейді. Хан қызметшілерінің бірі жүгіре басып Жиреншеге жетіп келеді:

— Ау, Жиренше, хан жолға дайындалып, сізге тез келсін, меніменен бірге жүрсін деп жатыр, — дейді. Сонда Жиренше:

— Ханның жеккені не? — депті.

— Жеккені қып-қызыл алты нар өзір түр.

Жиренше айтыпты:

— Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де, — деп. Содан шақырушы ханға:

— Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ханға сәлем айт, қазір барамын, күн бұлт екен деп айт деді, — дейді.
Айтулы сөздің астарын түсіне қойған хан қызметшілеріне:

— Алты нарды доғарып, күймеге алты тұлпар жегіңдер! — деп бұйырады. Тұлпарлар жегіліп әзір болған кезде Жиренше де келіпті. Сөйтіп хан екеуі жолға шығыпты. Жолда құбыладан қара бұлт көтеріліп жаңбыр құйыпты. Жер батпаққа айналыпты, соған қарамастан жануарлар сыдырта желіп отырыпты. Сонда Жиренше ханға қарап: — Жылқы малдың патшасы, түйе малдың қасқасы: түйе малының мынадай ми батпақта жүруі қиын, мен соны ойлап айтқан едім, — депті.

Ілмектер: бұлт, жаңбыр, түйе, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жиренше шешен

---

---

Әз Жәнібек қасында ортасында Жиренше шешені бар бір топ нөкерлерімен құс салып, тазы жүгіртіп, сайрандап келе жатса, алдарынан көл шығыпты. Көл жағасында бір топ қаз бір-бір аяқтарын көтеріп, жусап тұрады. Хан жігіттеріне: Томағаларын сыпырып, кұстарыңды қоя беріңдер! — дейді. Жігіттер дабыл қағып, кұстарын қоя береді. Аяқтарын көтеріп, жусап тұрған қаздар екі аяқтап жорғалап барып, аспанға көтеріліп кетеді. Осы бір сөтті пайдаланған хан, Жиреншені тағы бір сынамақ болады.

— Жиреншем, әлгіде бір аяғымен тұрған қаздар, екі аяқтап жорғалап кетті ғой, бұл қалай?

Сонда Жиренше саспапты:

— Е, е, хан ием, сіздің басыңызға әңгір таяқ ойнатып, дабыл қақса, екі аяқтап емес, төрт аяқтап қашарсыз! — депті.

Ілмектер: қаз, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Жиренше шешен

---

---

Естеріңде болсын, тарихта қазақты ешкім ешуақытта жаулап алған жоқ. Жаулап алғысы келгендер ел ішіне іріткі салды.

Ілмектер: тарих, қазақ, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Нұрсұлтан Назарбаев

---

---

Біздің арғы бергі тарихымызда біз ұялатын еш нәрсе жоқ.

Ілмектер: тарих, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Нұрсұлтан Назарбаев

---

---

Тоғыз жасар Жетес тоқсандағы Төле биге сәлем бере барыпты: сонда Төле би былай деген екен: — Бата — басқа, қына — тасқа, ақыл — жасқа, не қалайсың, балам? — депті. Сонда Жетес бала: — О, қасиетті, баба! — Ат берсеңіз өліп қалады, тон берсеңіз тозып қалады. Ат, тонға бергісіз өлмейтін, өшпейтін, өмірі естен кетпейтін бір өсиет айтсаңыз соған ризамын, — депті. Онда қолыңды жай, балам, — деп Төле би:

Бір үйдің баласы болма,
Көп үйдің санасы бол!
Бір елдің атасы болма,
Бар елдің данасы бол!
Бір тонның жағасы болма,
Көп көлдың ағасы бол!
Ақты ақ деп бағала, аумин,
Қараны карала
Өзегің талса өзен бойын жағала,
Басыңа іс түссе көпшілікті шағала.
Өзіңе-өзің кәміл бол.
— Халқыңа әділ бол,
Жауыңа қатал бол!
Досыңа адал бол!

Ілмектер: бата, дос, жау, адалдық, нақыл, афоризм, қанатты сөздер Төле би Әлібекұлы

---

---