Адамына қарап, ауылын таны

Үш жас жігіт дауласып отыр. Үшеуі де институт әне-міне бітірейін деп жүрген ертеңгі мамандар. Сөздерінің төркіні — жолдама алып, жұмысқа барар ауылдарының, ондағы адамдардың жайы.

— Маған ұнайтыны — бұл ауылдан шыққан жақсы адамдар көп. Яғни, өнеге алар жақсы дәстүр бар деген сөз.

— Мен практикада болғанда өз өзіммен көрдім, жаңа келген маманды жас келіншектей әлпештейді екен. Небір бітеу болса да, бұдан соң жұмыс істейді емес пе!

— Құр әлпештегеннен не пайда? Қатаң талап қоятын жерге не жетсін. Талап күшті болса, тез ширайсың. Біздерге шу дегенде талап керек. Кәдімгі тақылдатып отыратын талап.

Бұл әңгіме республикадағы үш таңдаулы шаруашылық жайлы. Бірі — Талдықорған облысындағы XXII партсъезд атындағы колхоз, екіншісі — Алматы облысының Шелек ауданындағы «Шелек» темекі совхозы, үшіншісі — Талғар ауданындағы «Алматы» темекі совхозы. Иә, бұл шаруашылықтар аты әйгілі экономикалық жағынан әлді, мықты шаруашылықтар. Жиындарда да, баспасөз бетінде де мақталып жүр.

Бірақ жаңағы үшеудің таласында бәріміз бірдей әмсе аңғара бермейтін, аса бір қымбат түйін жатыр. Ол жай қағазға түспейді, мәліметте оны көрсететін дүние емес. Көңілге тоқып, жүрекпен ғана ұғатын жай. Ол — жылдар бойы талай ұрпақтың мандайтер, табан етімен қалыптасатын жақсы дәстүр, ауыл дәстүрі. Жастық ұшпа көңілді қызықтырып тұрған ең алдымен сол жай.

Кейбір шалғайдағы елеусіз, шағын елді мекендердің өзінде кісі қызығарлық, қимастық дәстүр болады. Айталық, адамдардың абзалдығы, еңбекке адалдығы, татулығы. Күнделікті өмірде мұның бәрі ол жердегілерге елеусіз, ал шын мәнінде ондай атмосфераның адамдардың бойына құятын асыл нәрі орасан! Ондай жақсы дәстүрлер жылдап оқылған сылдыр лекциялардан, әйтеуір мәлімет үшін өткізетін үгітші әңгімелерінен әлдеқайда әсерлі.

ұлы бір ғылыммен танысуды осыдан бастайды. Ол ғылым бір ғана білім мөлшерімен өлшенбейді, адам бойындағы бүкіл сезім тұтастығынан, қалыптасқан қасиеттер қарасынан көрінеді. Ол — Отанды сүюге, соның лайықты азаматы болып, ыстық махаббатпен еңбек етуге баулу ғылымы.

Тарихшылар Отанның тарихын, тілшілер сол елдің сөйлейтін тілін, географтар табиғатын үйретеді дейік. Бірақ әр педагог, тіпті, ол екі жерде екінің төрт екенін үйрететін болса да, шәкіртінің жүрегіне Отанды сүю сезімін еге білуі керек. Міне, бұл — ұстаз тұлғасын анықтайтын басты көрсеткіш.

Біздің республиканың тек ауылдық жерлерінде ғана 95 мың мұғалім бар. Олардан 1 миллион 630 мың оқушы тәлім алады. Сәл ойланып көрейікші, ұстаздың қолына қаншама адамның тағдыры тапсырылған. Бұлар әр ата-ананың үміті, әр отбасының көзінің ағы мен қарасы.

Ең бастысы — қоғамның ертеңгі болашағы. Ұстаз болашақ үшін күрескер, келешегімізді шындаушы.

Бірақ жаңағы үшеудің таласында бәріміз бірдей әмсе аңғара бермейтін, аса бір қымбат түйін жатыр. Ол жай қағазға түспейді, мәліметте оны көрсететін дүние емес. Көңілге тоқып, жүрекпен ғана ұғатын жай. Ол — жылдар бойы талай ұрпақтың маңдай тер, табан етімен қалыптасатын жақсы дәстүр, ауыл дәстүрі. Жастық ұшпа көңілді қызықтырып тұрған ең алдымен сол жай.

Кейбір шалғайдағы елеусіз, шағын елді мекендердің өзінде кісі қызығарлық, қимастық дәстүр болады. Айталық, адамдардың абзалдығы, еңбекке адалдығы, татулығы. Күнделікті өмірде мұның бәрі ол жердегілерге елеусіз, ал шын мәнінде ондай атмосфераның адамдардың бойына құятын асыл нәрі орасан! Ондай жақсы дәстүрлер жылдап оқылған сылдыр лекциялардан, әйтеуір мәлімет үшін өткізетін үгітші әңгімелерінен әлдеқайда әсерлі.

Сонда осындай абзал дәстүрдің ұйытқысы алғашқыда санаулы ғана адам болады. Олардың бойындағы жақсы табиғи қасиеттер тамыр жаяды, жұртты өзіне тартады. Бара-бара үйіріп әкетеді, өзгелердің бойындағы сұлу мінездермен толығады, толысады. Үлкен өнеге, тәрбие мектебіне айналады. Мұндай мектептің сабағы түсінікті, тәлімі берік. Осы дәстүр — сол ауылдың рухани көркі.

Ал оларды қалыптастыратын кім? Сол ауылдың адамдары, ең алдымен интеллигенция. Село интеллигенттеріне осындай үлкен парыз жүктеледі. «Адамына қарап, ауылын таны» дейді халық. Қазір қай ауылға, селоға бармайық, білімді мұғалім, дәрігер, мал дәрігері, инженер, тағы басқа мамандықтың адамдарын көптеп кездестіреміз. Жақсы дәстүрді жасаушылар, рухани көрік, міне, осылардың қолында.

Сонау бір жылдары Түрген селосы интеллигенциясының бастамасы деген шықты. Олар жаңа адам тәрбиесі, жаңа ауыл мәдениеті туралы игі іс көтеріп, көп жұмыстар жүргізді. Мектеп директоры Сергеев жолдастың төңірегіне принципшіл, кемшілікке төзбейтін абзал жандар топтасты. Оларды колхоз партия ұйымы қолдады. Селоның бүкіл мәдени, рухани өмір тізгінін қолға алды. Діншілдер, бұзақылар, арамтамақтар әлгі адамдардың сыртынан да жүрмейтін болды. Ауыл интеллигенттері өздерінің табанына шоқ басатын күш екенін көрді. Түрген селосы бұл күнде қай жағынан болса да, өнегелі село. Бұл ең алдымен ондағы интеллигенттердің ұйымшылдығының, игі ісінің жемісі.

Жақсы атаулыға шек жоқ. Қаза берсең, таусылмайтын кен секілді. Село интеллигенттері рухани осы кенді іздейтін геолог, іске асыратын инженер болса керек. Жақсы дәстүр де асыл дүние секілді түйірлеп, тамшылап жиналады. Сондықтан оны қастерлеп, қылау жуытпай, кіршіксіз ұстау керек.

Талдықорған облысының «Қапал» астық совхозында өндірістен қол үзбей 40 адам жоғары оқу орнында, 9 адам аспирантурада оқиды. Оның ішінде партком секретары Асылғалы Керейбаев та болды. Совхоздың өзінде ашылған ауыл шаруашылық бөлімдерінің кешкі институтында көптеген еңбеккерлер білімдерін толықтырды. Шаруашылықта осындай білім өріне ұмтылушылардың көптігінен Талдықорған ауыл шаруашылық техникумының сырттан оқытатын бөлімі осында келіп ірге тепті.

Көріп отырсыз, бұл совхоздың азаматтары қандай арманшыл! Алысқа көз тастау, әмір болашағын ілгеріден ойлау, әрбір еңбеккердің бойына сіңісіп келе жатқан асыл қасиет секілді. Білімді адам — саналы адам. Білім өмірдің де, мәдениеттің де өріне сүйрейді. Ең бір сүйсінетін жай: әрбір еңбеккер өз ауылының, өз коллективінің абыройын ардақ тұтады. Қылау түсірмеуге ұмтылады. Жаппай білімге ұмтылудың түпкі төркіні де осындай игі ниетте жатса керек.

«Шелек» темекі совхозының Мәдениет үйінде аса бір аяулы бөлме бар. Ол бөлменің қабырғалары толған портреттер — осы совхоздағы еңбек озаттарының әдемі салынған суреттері. Иә, мұндай суреттер әр жерде - ақ бар емес пе? Еңбек азаматтарының суреттерін құрмет тақтасына ілеміз. Бұл бөлмеде озат қатарға қосылған сайын арнаулы еңбек салтанаты болады. Оған көп адам жиналады. Сурет жұрттың, жаңағы құрмет иесінің көзінше ілінеді. Мұндай минуттың сол азаматқа, оның семьясына етер әсері керемет. Еңбекке деген құрмет күшейіп, жауапкершілік сезімі арта түседі.

Бүгінгі заман талабына сай жақсы дәстүрлерді іздеу, қалыптастыру — игі мәселе, тың мәселе. Мұнымен кең көлемде шұғылданса, нұр үстіне нұр. Өткен жылы Шығыс Қазақстан облысында дәл осы мәселеге арналған үлкен жиын болды. Жұрт қандай қарсы алды соны.

Бізге жақсы дәстүр, ауыл мәртебесін көтеретін дәстүр барлық жағынан керек. Еңбектен де, тұрмыстан да, мәдениеттен де, күнделікті ұйымдастыру - бұқаралық жұмыстардан да қажет-ақ. Айталық комсомолдық той болады. Бір кезде пәтер беру, жас жұбайларды сыйлыққа көміп салу салты еді. Иә, бұл да жақсы. Қазір ұмытылмас салтанат үстінде оларды ауылдың еңбек озаттарымен таныстырады. Яғни сендер де сондай бол деген сөз. Құрметті адамдардың абзал қасиеттерімен таныстырады. Біреу үйді жақсы ұстайды, біреу татулықтың тірегі, біреу бал бөбекті тәрбиелеудің ділмәр. Жас отауға ақша, мүлік табылар - ау. Ал осындай ауыл сәні болып отырған адамдардың жақсы қасиеттері дәл сол мүліктей тез табыла қояр ма екен? Абзал жандардай болуға шақыру, олардың жақсы қасиеттерін жас жұбайлардың жүрегіне берік ұялату ең бағалы сыйлық болса керек.

Әр ауыл, село, деревня, коллектив адамдарына алдымен рухани асыл мұра ұсынса. Ал интеллигенция сол мұраны жасаса. Әрине, жылтырағанның бәрі алтын емес. Мысалы, татулық бар, қонақжайлылық бар, үйірімділік бар. Мұның сырт көрінісі қандай, ішкі мазмұны қандай? Бір ауылда кештер өтеді. Әсерлі әңгіме, тамылжыған ән, төгілген күй. Әсемдік жөнінде құнды пікірлер туады, ой қозғалады. Білгір адамдар осы жайды білдіртпей ғана тәрбиелік арнаға бұрады. Сұлу мінездермен, жаны сұлу адамдардан өнеге ұсынады. Мұндай кештерден ләззат көп, рухани нәр мол.

Ал бір ауылдарда, бір кештерде... арақ ішіледі, карта ойналады. Әйелдер үрпиісіп өз алдына, қағытпа, қоңыр сөздер. Кірікпей, бірікпей іштей жамырасып отырған жандар. Мінез сұлулығынан гөрі, мін айтқыштар, сындарлы ойлардан гөрі, сынампаздар көп болады. Мұндай кештерден құлазып шығасың, бос шаршайсың. Рухани ләззат ала алмайсың.

Иә, бірқатар ауылдарда интеллигенттердің бас қосуы тап осылай өтеді. Шағын кештің, қысқа бас қосудың өзін эстетикалық тәрбие мақсатында неге пайдаланбасқа осы. Тәрбие ықпалын тек үлкен жандардан, суша төгілген жансыз ұзақ сөздерден іздеу қате. Әр ауылдың әсем мәдениетін адамдардың өзі жасаса. Біздің бүгінгі село интеллигенттерінің киім киюінен бастап қызмет істеуіне дейін айналасына шуағын төгетін болуына жетпейміз бе!

Сайып келгенде әр ауылда, селода рухани, мәдени жақсы дәстүрлердің қалыптасуы интеллигенцияға, олардың бүгінгі өмір мазмұнын қаншалықты түсінуіне байланысты. Оны түсінуге қабілеті жетерлік интеллигенция бізде бар. Ауыл абыройы — солар, ауыл көркі, ауыл сәні де солардың қолында. Клубтың оты тұтансын. Автоклуб сапарға шыққанда рухани асыл мұраларды ала жүрсін. Әр интеллигент сол селоға, сол ауылға көрік берер өзінің көңіл шырағымен жүрсін.

Ауылдың сыртқы ажары ғана емес, ішкі ажарына ерекше көңіл бөлетін күн туды. Ішкі ажары дегеніміз — адамдардың жан сұлулығы, ондағы бүгінгі жақсы салттар мен дәстүрлер. Адамына оның бойындағы абзал қасиеттерге қарап ауылын мақтайтын, ауылына қызығатын болсақ...

Сөз басындағы үш жігіттің таласы осындай ойларды туындатты.